o FRAZIE

Geneza pisma. Historia. Wystąpienia programowe:

Inicjatywa powołania pisma zrodziła się w gronie asystentów kierunków humanistycznych rzeszowskiej WSP około r. 1991. Na spotkaniu organizacyjnym byli obecni także absolwenci WSP, pracujący poza uczelnią oraz kilku artystów. W pierwszych latach istnienia pisma dużą rolę odegrali w nim członkowie dwóch rzeszowskich grup młodoartystycznych: poetyckiej Draga (S. Dłuski, M. Kalandyk, G. Kociuba, Andrzej Topczyj) i artystycznej Na Drabinie (A. Nikiel, M. Pokrywka, Marek Olszyński, Waldemar Kordyaczny). Prezentacje ich dokonań (wiersze, proza, recenzje, szkice, eseje, rysunki, reprodukcje obrazów, rozmowy) dominowały w pierwszych numerach pisma. Pomysłodawcą tytułu „Fraza” był polonista i poeta G. Kociuba, okładkę pisma zaprojektował malarz A. Nikiel, red. nacz. pisma został absolwent filozofii UMCS w Lublinie, pracujący wówczas na Wydziale Socjologii Andrzej Salnikow, reprezentujący także Koło Naukowe Studiów Kultury Słowiańskiej WSP – pierwszego wydawcę pisma. Pierwszy numer pisma, opatrzony podtytułem „Pismo Literacko-Społeczne” ukazał się w październiku 1991 r.

W artykule otwierającym numer redaktorzy pisali, że powstanie periodyku jest wyrazem „ożywienia środowisk literackich, artystycznych i naukowych Rzeszowa”. „Fraza” miała być pismem młodych i prezentować ich twórczość oraz przemyślenia (w zamykającej tekst eksklamacji deklarowano ostatecznie otwartość: „Zapraszamy do dyskusji i współpracy wszystkich, którzy zmagając się ze swoją rzeczywistością, nadają kształt owym zmaganiom taki czy inny literacki i artystyczny kształt”). Pismo wyrastało z potrzeby włączenia się przez młode pokolenie w kształtowanie „nowego oblicza polskiej i europejskiej rzeczywistości kulturalnej”. Redaktorzy wyrażali zaniepokojenie „postępującą merkantylizacją i panoszeniem się wulgarnego konsumpcjonizmu”. Deklarowali, że łamy „Frazy” „będą miejscem ożywionej, polemicznej i wielogłosowej dyskusji, dotyczącej zagadnień szeroko rozumianej kultury. Dyskusji, w której nie może zabraknąć miejsca zarówno dla refleksji nad kondycją naszej regionalnej literatury, sztuki, nauki jak i na rozważania o roli i miejscu kultury polskiej w zmieniającej się Europie”. Proponowali dyskurs o wartościach intelektualnych, estetycznych i moralnych, które „stanowią o sensie i godności ludzkiej egzystencji”, chcieli wyjść poza doraźne relacjonowanie zjawisk z życia polityczno-społeczno-kulturalnego” w kierunku „prezentowania krytycznych, wartościujących omówień i syntez”.

Ambitne, choć też nieco naiwne, idealistyczne cele redakcji były przez pierwsze lata redagowania go przez A. Salnikowa (ukazywało się wtedy jako rocznik) ilustrowane tekstami, które wyszły spod piór redaktorów i współpracowników i stanowiły, jak to z perspektywy czasu, żartobliwie ujmie Paweł Przywara, coś w rodzaju „Głos Załogi WSP”, popularyzując jej dorobek, stanowiąc kronikę działalności (obszerne relacje życia uczelni, publikacje niekiedy bardzo specjalistycznych materiałów z sesji naukowych). Pojawiały się prezentacje młodej literatury rzeszowskiej i syntetyczne omówienia kultury regionu (np. Zofii Sokół Z dziejów czasopism społeczno literackich w Polsce południowo-wschodniej, M. Rabizo-Birek charakterystyka rzeszowskiego środowiska plastycznego). Kolejne zeszyty pisma przynosiły różnorodne teksty z dziedziny literatury, sztuki, filozofii, polityki. Zwracała uwagę obecność problematyki kulturowego pogranicza, przede wszystkim emancypującej się wówczas Ukrainy i poświęconych dziedzictwu Galicji. W numerze 1994, nr 5-6 pojawił się po raz pierwszy dział Tematy Wschodnie, w którym są ogłaszane studia, szkice, eseje, wspomnienia, relacje, poświęcone kulturze, sztuce, literaturze i historii Europy Środkowej, Wschodniej i Południowej.

Stopniowo coraz większy wpływ na pismo przejmowali poloniści, co wyrażało się rozrastaniem się bloku materiałów literackich, otwarciem na inne środowiska młodoliterackie w Polsce, zainteresowaniami literaturą i sztuką, powstającą po II wojnie na obczyźnie, pojawianiem się przekładów z literatur europejskich i światowych, zaistnieniem na łamach pisma pisarzy i krytyków starszych pokoleń. Wzrastała artystyczna, krytyczna i poznawcza ranga tekstów, publikowanych w piśmie, z których kilka zostało włączonych do literaturoznawczego kanonu (np. redakcyjna dyskusja Ślepcy po słońcem. Dyskusja pokoleniowa, 1995, nr 8; Jerzego Jarzębskiego, Pożegnanie z emigracją, 1995, nr 10, Dariusza Nowackiego, Dziurawa siatka na motyle. Wokół prozy autorów urodzonych po roku 1960, 1996, nr 11-12, pionierskie opracowania twórczości A. Stasiuka, O. Tokarczuk i wielu pisarzy emigracyjnych, m.in. Wacława Iwaniuka i londyńskiej grupy Kontynentów). Cenne materiały ukazywały się w dziale Archiwum, gdzie opublikowano m.in. obszerne wybory korespondencji K. Wierzyńskiego i A. Wata (w oprac. Aliny Kowalczykowej i Bogdana Czaykowskiego), pozostające do tej pory w rękopisach utwory Zofii Bohdanowiczowej i Sergiusza Piaseckiego, archiwalne rozmowy z pisarzami i animatorami życia kulturalnego.

Wyrazem zmian zachodzących w piśmie było powołanie w połowie 1994 r. Stowarzyszenia Literacko-Artystycznego „Fraza”, które stało się wydawcą pisma i książek z serii Biblioteka „Frazy”, gwarantem jego niezależności (ze stopki znika, złożona z kadry profesorskiej WSP, Rada Programowa) i umożliwiało pozyskiwanie dotacji z szerszych niż dotąd źródeł. Zmienił się skład redakcji, na której czele stanął S. Dłuski (ur. 1962). Pismo przeprofilowało się na literacko-artystyczne, co znalazło wyraz w nowej formule podtytułu: „Poezja, proza, esej”. Zmodyfikowano projekt graficzny i powiększono objętość pisma do rozmiarów tzw. „tołstego żurnała”. Zaczęło się ono ukazywać w rytmie kwartalnym (obecnie są to trzy zeszyty w roku, jeden z numeracją podwójną). W statucie Stowarzyszenia zapisano, że jest ono inicjatywą niekomercyjną, opartą na pracy społecznej (Zarząd Stow. i redakcja nie pobiera pensji i honorariów za swą pracę).
Najtrudniejszym momentem w istnieniu pisma okazał się narastający konflikt w gronie Stowarzyszenia i redakcji, który osiągnął apogeum na przełomie 1997 i 1998 r. Jego przyczynami były różnice w poglądach na kształt, sposób redagowania i finansowania pisma, a podsycały go, obierane przez członków redakcji jako nielojalne i nieprawdziwe, publikacje ówczesnego red. nacz. na łamach różnych pism. W styczniu 1998 r. S. Dłuski i G. Kociuba pisemnie poinformowali o wycofaniu swych nazwisk ze stopki redakcyjnej pisma i złożyli rezygnację z członkowstwa w Stow. Literacko-Artystycznym „Fraza”. Wraz z nimi odeszło kilkoro współpracowników. Wspólnie powołali w Rzeszowie pismo „Nowa Okolica Poetów”, które – na początku bliźniaczo podobne do „Frazy” – obecnie jest pismem poetów, bliższym w swym kształcie elitarnemu, opartemu na stałym zespole redaktorów i autorów, artystowskiemu modelowi „Zeszytów Literackich”.

Profil

Nowa, pracująca w uszczuplonym, ale sprawdzonym składzie redakcja, przygotowała szereg numerów z blokami monograficznymi, m.in. cyklicznie ukazywały się numery poświęcone młodej literaturze i twórczości emigracyjnej, literaturze kobiecej i feminizmowi, związkom literatury i sztuk plastycznych, problematyce erotycznej, metafizycznej, powojennej poezji, nowej prozie, fascynacjom Dalekim Wschodem, tradycji romantycznej we współczesnej kulturze. Ukazało się szereg numerów prezentujących literatury narodowe (niemieckojęzyczną, francuskojęzyczną, anglojęzyczną). Podwójny zeszyt pisma 2003, nr 4 – 2004, nr 1 [42-43] w całości poświęcony był, ukazanej w historycznym i narodowościowym przekroju, literaturze Kanady, kolejny – ukazywał dorobek literacki i plastyczny kanadyjskiej Polonii (przygotował go J. Wolski). Regularnie obecna jest na łamach „Frazy” literatura czeska i ukraińska (m.in. numer 3 z 2003 r., prezentujący dorobek tzw. ukraińskiej „szkoły nowojorskiej”, nr 1-2 z 2002 r. – twórczość tzw. „wisimdziesiatnykow i ukraińskich „roczników 60.”). Zaprezentowano także mniej znane literatury: łotewską, turecką, szwajcarską, retoromańską, portugalską, szwedzką, albańską, izraelską, bułgarską. Duża obecność literatur obcych (nie tylko przekłady poezji i prozy, ale także eseje, rozmowy, komentarze, szkice historyczno-literackie im poświęcone) na łamach „Frazy” nasunęła recenzentowi porównanie z „Literaturą na Świecie”.

Znakami firmowymi pisma stały się też (zwłaszcza po objęciu funkcji red. naczelnej w r. 1998 przez M. Rabizo-Birek – ur.1964), otwierający każdy numer pisma dział Portrety oraz cieszące się dużym zainteresowaniem czytelników Frazy Osobiste, zawierające: felietony literackie i artystyczne, wspomnienia, eseje (zwłaszcza podróżne) oraz relacje zagraniczne współpracowników pisma. Wysoką wartość artystyczną i poznawczą mają cykle: Zbigniewa Światłowskiego Z dziennika germanisty, B. Czaykowskiego List znad Pacyfiku, Adama Czerniawskiego W Kolumnie, Judith Arlt: Pocztówka z Berlina, Dziennik z poddasza i Dziennik japoński, Grzegorza Strumyka Strumykowe pisanie i Łatanina, Wiersze z mojej półki Edwarda Zymana, Zapiski szwajcarskie Anny Mai Misiak, Brulion islandzki Mirosława Gabrysia, zawierający komentarze do prezentacji poetyckich (m.in. debiutantów) Notatnik otwarty J. Pasterskiego.

Dział Portrety otwiera numer i znajdują się tam prezentacje autorskie w krytycznym opracowaniu (rozmowy, eseje, szkice, noty tłumaczy). Ma ambicje prezentowania, jak pisała odnowiona redakcja: „literackich outsiderów, pisarzy i artystów osobnych” (1997, nr 19-20), czyli twórców mniej znanych, a godnych uwagi (często niesprawiedliwie zapomnianych, wykluczonych) lub jeszcze w Polsce niedostatecznie odkrytych i zinterpretowanych (choć niekiedy, jak ma to miejsce w przypadku autorów z zagranicy, dobrze znanych w swoich krajach). Zwracają uwagę prezentacje sylwetek wybitnych pisarzy polskiej diaspory: B. Czaykowskiego, Andrzeja Buszy, Wacława Iwaniuka, E. Zymana, nowozelandzkiej pisarki Vivienne Plumb, Kanadyjki Jane Urquhart, hiszpańskiego poety Luisa Cernudy, Ukrainki Natałki Biłocerkiweć, Bułgara Georgi Gospodinowa, Francuza Christiana Bobina, a także nowe przekłady i interpretacje twórczości Williama Blake’a, Paula Celana, Władimira Wysockiego, Tatiany Tołstoj.

Pismo kultywuje, zarysowane w pierwszym numerze, tradycje regionalistyczne – prezentowany był w nim cykl Regiony literackie, w którym ukazały się prezentacje Północy, Łodzi, Śląska i Podkarpacia. Specyficznie regionalny charakter ma dział Sztuka, w którym przedstawiane są szkice i rozmowy, prezentujące sylwetki najciekawszych artystów Rzeszowa i Podkarpacia lub stamtąd się wywodzących (choć nie jest to regułą). Uwagę czytelników przykuł zwłaszcza obszerny blok tekstów poświęconych Józefowi Szajnie (1997, nr 16), opublikowanych z okazji 75-lecia jego urodzin i upamiętniających je uroczystości (sesji naukowej, otwarcia Szajna Galerii, spektaklu Déballage), a także szkice poświęcone Tadeuszowi Kantorowi, Jerzemu Grotowskiemu, Zdzisławowi Beksińskiemu, Tadeuszowi Wiktorowi, Emilowi Politowi, Tadeuszowi Borucie. Można powiedzieć, że teksty o artystach i sztuce Podkarpacia, publikowane na łamach „Frazy”, tworzą swego rodzaju kompendium wiedzy na ten temat. W dziale Kronika relacjonowane są ważne wydarzenia z życia naukowego, artystycznego i kulturalnego Rzeszowa (wystawy, festiwale teatralne, relacje ze spotkań z pisarzami).

Wydaje się, że dopiero po objęciu redakcji pisma przez S. Dłuskiego, a później przez M. Rabizo-Birek udało się we „Frazie” zrealizować model pisma zdystansowanego wobec politycznego, doraźnego wymiaru życia, przemijających mód artystycznych i intelektualnych, usytuowanego poza koteriami i salonami, budowanego poprzez bliskie, interpersonalne więzi, które umożliwia współczesna rewolucja technologiczna (zwłaszcza Internet), dzięki której można przyjaźnić się, współpracować i realizować wspólne projekty z twórcami mieszkającymi w odległych miejscach Polski i świata. Taką współpraca zawiązała „Fraza” z kanadyjskim środowiskiem polonijnym, zwłaszcza z Polskim Funduszem Wydawniczym w Kanadzie (z którym Stow. Literacko-Artystyczne „Fraza” wydało szereg książek) oraz z konstelacją pisarzy dawnej grupy Kontynenty: A. Buszą, B. Czaykowskim, A. Czerniawskim, Januszem A. Ihnatowiczem, Florianem Śmieją, Bolesławem Taborskim.

„Fraza” zaczynała swoje istnienie jako pismo młodych, którzy w fermencie ustrojowej i kulturowej transformacji nie zerwali z tradycją i nie zrezygnowali z poszukiwania nauczycieli i Mistrzów. Może ich nawet bardziej potrzebowali, będąc w szczególnej sytuacji startujących od zera prowincjuszy z niewielkiego miasta i rozwijającej się dopiero uczelni, dobijających się o swoje miejsce w życiu literackim i na mapie polskiej kultury. Takimi osobami w różnych okresach istnienia pisma byli przede wszystkim publikujący na jego łamach, wspierający je w swoich środowiskach poeci i prozaicy: Wiesław Kulikowski, Józef Kurylak, W. Iwaniuk, Marian Jachimowicz, Krzysztof Karasek, Ludmiła Marjańska, B. Czaykowski, Bohdan Zadura, Janusz Szuber, Bogdan Loebl, Włodzimierz Odojewski, Wiesław Myśliwski, Henryk Waniek; krytycy i literaturoznawcy: Zbigniew Andres, Henryk Bereza, Krzysztof Dybciak, A. Kowalczykowa, Józef Nowakowski, Zdzisław Wawrzyniak, Z. Światłowski, Aleksander Fiut, z grona artystów – przede wszystkim Józef Szajna. Szacunek dla dorobku poprzedników uwyraźnia się w zwyczaju składania życzeń jubilatom i żegnaniu wybitnych zmarłych.

„Fraza” to pismo długiego trwania, będące świadectwem osobistych pasji i zainteresowań tworzącego je grona redaktorów, współpracowników i stałych autorów, w wyborze tekstów posługujące się wyrobionym, latami praktyki redakcyjnej, krytycznej i literaturoznawczej, smakiem artystycznym, ponadpokoleniowym, otwartym na różnorodne języki ekspresji, propozycje estetyczne i światopoglądowe, eklektycznym i wielonurtowym, wolnym od pokus skandalizowania i naiwnego awangardyzmu, raczej prezentującym i opisującym współczesną literaturę i sztukę niż promującym jej wybrane modele. Redakcji bliska jest antropologiczna koncepcja kultury, w której literaturę i sztuki piękne uważa się za fundamentalny sposób ekspresji osobistej i formę poznania świata i człowieka.

Działalność dodatkowa

Przy piśmie ukazuje się Biblioteka „Frazy”, w której działach: seria poetycka, prozatorska, eseistyczna, naukowa, przekłady, ukazało się do tej pory ponad pięćdziesiąt pozycji książkowych; część z nich w koedycji z Polskim Funduszem Wydawniczym w Kanadzie.
Redakcja przygotowała w Rzeszowie cykl spotkań z pisarzami emigracyjnymi (F. Śmieją, J. Ihnatowiczem B. Taborskim, A. Czerniawskim, A. Buszą, Henrykiem Grynbergiem, W. Odojewskim, A. Lizakowskim). Organizowała spotkania z pisarzami szwajcarskimi Felixem Mittererem, Kathariną Zimermann i J. Arlt oraz polsko-ukraińskie spotkanie literackie z udziałem N. Biłocerkiweć, Krystyny Lenkowskiej, Mykoły Riabczuka i B. Zadury.
W r. 2008 przygotowała sesję naukową z okazji jubileuszu 60. urodzin poety Janusza Szubera.

Bibliografia

Zbigniew Andres, [Hasła] „Fraza” i Stowarzyszenie Literacko-Artystyczne „Fraza”, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, red. Zdzisław Budzyński i in., Rzeszów 2004 (i wyd. następne), s. 117-118, 635.
„Fraza” 1991-2003. Bibliografia zawartości, oprac. Zenon Ożóg, Rzeszów 2004.
Alicja Jakubowska Ożóg, Zenon Ożóg, Kwartalnik „Fraza” 1991-2003, [w:] „Fraza” 1991-2003. Bibliografia zawartości, oprac. Z. Ożóg, Rzeszów 2004, s. 116-123.
Hasło „Fraza” [w:] Literatura polska XX wieku. Przewodnik encyklopedyczny, Warszawa 2000, s. 178 [redakcja]
Hasło „Fraza” [w:] Parnas bis. Słownik literatury polskiej urodzonej po 1960 roku, oprac. P. Dunin-Wąsowicz i K. Varga, Warszawa 1995 i następne.
Zenon Ożóg, „Fraza” 1991-2001. Kalendarium, „Fraza” 2001, nr 3, s. 284-289.
Paweł Przywara, Literacka wizytówka Rzeszowa, „Twórczość” 1998, nr 8, s. 147-148.
Magdalena Rabizo-Birek, Współczesne pisma kulturalne na przykładzie kwartalnika literacko-artystycznego „Fraza”, [w:] Społeczne oddziaływanie współczesnej książki. Wybory czytelnicze, red. Jadwiga Chruścińska, Ewa Kubisz, Warszawa 2002, s. 133-148.

Magdalena Rabizo-Birek

Adres do korespondencji:
Redakcja pisma „Fraza”
ul. Rejtana 16 C, p. 107
35-310 Rzeszów

Adres redakcji kwartalnika i Stowarzyszenia
Literacko-Artystycznego „Fraza”:
Uniwersytet Rzeszowski, Rzeszów, ul. Rejtana 16 C, p. 107
(dyżur redakcyjny: czwartek 12.00 – 14.00, tel. +48 178721236)

e-mail: fraza@ur.edu.pl