Relacja z konferencji: Janusz Pasterski, „Jesteśmy wszędzie i nigdzie”. Konferencja o twórczości Andrzeja Buszy
„Jesteśmy wszędzie i nigdzie”. Konferencja o twórczości Andrzeja Buszy
Rozwijające się już od ponad dwudziestu lat na Uniwersytecie Rzeszowskim badania nad polską literaturą emigracyjną zaowocowały w ostatnim czasie szeregiem konferencji naukowych poświęconych twórczości m.in. Jana Darowskiego, Zygmunta Ławrynowicza, Kazimierza Brauna czy Anny Frajlich. Zgromadziły one badaczy literatury polskiej na obczyźnie z wielu ośrodków krajowych i zagranicznych, a ich pokłosiem są nie tylko monografie pokonferencyjne, ale także edycje dzieł pisarzy emigracyjnych (np. Dzieła Jana Darowskiego pod redakcją Jana Wolskiego, t. 1–3).
Tym razem w dniach 3–4 listopada 2016 roku w Rzeszowie odbyła się Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Jesteśmy wszędzie i nigdzie”. Twórczość literacka, translatorska, krytycznoliteracka i naukowa Andrzeja Buszy, zorganizowana przez Zakład Literatury Polskiej XX Wieku Instytutu Filologii Polskiej UR, Zakład Literatury Współczesnej Instytutu Nauk o Literaturze im. Ireneusza Opackiego Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach oraz Stowarzyszenie Literacko-Artystyczne „Fraza”. Celem konferencji była refleksja nad rozmaitymi aspektami twórczości literackiej, ale także translatorskiej, krytycznoliterackiej i naukowej Andrzeja Buszy, jednego z ostatnich przedstawicieli emigracji niepodległościowej z okresu II wojny światowej. Poeta, na stałe zamieszkały w Kanadzie, był gościem honorowym sesji.
Andrzej Busza – poeta, prozaik, tłumacz, krytyk, historyk literatury angielskiej, conradysta – wciąż pozostaje w Polsce twórcą mało znanym, który niemal całe swoje życie spędził poza ojczyzną. Urodzony 17 listopada 1938 roku w Krakowie, opuścił Polskę na rękach rodziców po agresji sowieckiej 17 września 1939. Czas wojny spędził na Bliskim Wschodzie, a w latach 1947–1965 przebywał w Anglii, gdzie ukończył filologię angielską na University College w Londynie. W latach 1958–1962 był członkiem zespołu redakcyjnego londyńskich pism literackich „Merkuriusz Polski – Życie Akademickie”, „Kontynenty – Nowy Merkuriusz” i „Kontynenty” oraz grupy poetyckiej skupionej wokół tego środowiska. W roku 1965 osiedlił się w Kanadzie i został wykładowcą, a później profesorem literatury angielskiej na University of British Columbia w Vancouver.
Jest laureatem Nagrody Fundacji im. Kościelskich (1962), Fundacji im. Władysława i Nelli Turzańskich (2005) oraz Stowarzyszenia Pisarzy Polskich za Granicą (2013). Obecnie jest twórcą dwujęzycznym – pisze w języku angielskim i polskim. Opublikował 8 tomów poezji: Znaki wodne (Paryż 1969), Astrologer in the Underground / Astrolog w metrze (tłum. M. Bullock i J. Boraks, Athens, Ohio 1971), Glosy i refrakcje (Berlin-Toronto 2001), Obrazy z życia Laquedema / Scenes from the Life of Laquedem (tłum. B. Czaykowski, Berlin-Toronto 2003), Kohelet (Toronto – Rzeszów 2008), Pełnia i przesilenie / Full Moon and Summer Solstice (współautor i tłum. B. Czaykowski, Toronto-Rzeszów 2008), Niepewność (tłum. B. Tarnowska i R. Sabo, Toronto 2013) oraz Atol. Wiersze wybrane (Toronto – Rzeszów 2016).
Ponadto wiersze swoje drukował w czasopismach polskich, m.in.: „Akcent”, „Fraza”, „Kultura”, „Nowy Prąd”, „Odra”, „Oficyna Poetów”, „Poezja”, „Tygodnik Powszechny”, „Wiadomości”, „Więź”, „Współczesność”, zagranicznych (m.in. „Albion Broadsheet Four”, „Cahiers de l`Est. Revue Trimestrielle”, „Contemporary Literature in Translation”, „Expression”, „The Malahat Review”, „New Orleans Review”, „O” Publication of the Arts, „Prism International”, „Queens Slavic Papers”), a także w antologiach (m.in. Ryby na piasku. Antologia wierszy poetów „londyńskich”, red. A. Czerniawski, Londyn 1965; Opisanie z pamięci. Antologia poetycka londyńskiej grupy Kontynentów, red. A. Lam, Warszawa 1965; Neue Polnische Lyrik, red. K. Dedecius, Darmstadt 1965; Contemporary Poetry of British Columbia, red. J. M. Yates, Vancouver 1970), Volvox. Poetry from the Unofficial Languages of Canada in English Translation, red. J. M. Yates i in., 1971), Seven Polish-Canadian Poets. An Anthology, red. W. Iwaniuk i F. Śmieja, Toronto 1984), Antologia poezji polskiej na obczyźnie 1939-1999, red. B. Czaykowski, Warszawa 2002).
Jest również krytykiem literackim, a także autorem opowiadań publikowanych na łamach „Kontynentów – Nowego Merkuriusza” i „Frazy”. Wspólnie z Bogdanem Czaykowskim przełożył na angielski wiersze Mirona Białoszewskiego (Revolution of Things, Washington DC 1974), poematy Białoszewskiego, Iwaszkiewicza, Jastruna, Miłosza i Wierzyńskiego (Gathering Time. Five Modern Polish Elegies, Mission, BC 1983) oraz utwory wielu innych polskich poetów współczesnych („Modern Poetry in Translation” 1975, nr 23/24). Jego zainteresowania naukowe oscylują wokół twórczości Josepha Conrada – jest autorem wielu prac poświęconych temu pisarzowi, zamieszczonych w periodykach i monografiach polskich i zagranicznych, a także redaktorem wydań krytycznych jego dzieł.
Twórczość literacka, zwłaszcza poetycka, Andrzeja Buszy jest rzeczywistym fenomenem polskiej literatury współczesnej. Rozwijana niespiesznie w szczególnie złożonych warunkach emigracji, przeszła zasadniczą przemianę językową przy zachowaniu podstawowych cech poetyki. Jej początek określiły skomplikowane doświadczenia biograficzne, brytyjska edukacja i przebywanie w środowisku polskich emigrantów w Londynie. Wspólnota przeżyć polskiej młodzieży akademickiej w Londynie przyczyniła się do literackiego startu w języku ojczystym, ale zasadniczo nie wpłynęła na postawę poety i krąg podejmowanych przez niego problemów. Najmłodszy wśród polskich poetów „londyńskich”, od samego początku podążał własną, zorientowaną estetycznie i etycznie drogą rozwoju. Pozostawał poza głównym traktem literatury emigracyjnej, często nostalgicznej i aktywnej ideowo, nie rozliczał się ze spuścizną romantyczną czy emigracyjnymi mitami. Uprawiał lirykę intelektualną o korzeniach awangardowych, estetycznie wysublimowaną i świadomie czerpiącą z różnych źródeł tradycji. W sytuacji trwałego oddalenia od żywej polszczyzny nad kanadyjskim brzegiem Pacyfiku przeszedł okres transformacji językowej, po którym wznowił uprawianie poezji, ale już w języku angielskim.
Ten drugi etap twórczości poety przyniósł dalszy rozwój i zaowocował kolejnymi tomami. Mimo tworzenia w języku angielskim nadal swoje utwory kierował (i wciąż kieruje) do czytelników polskich, publikując je bądź w wersjach dwujęzycznych, bądź w przekładach polskich. Dotychczasowa recepcja twórczości Andrzeja Buszy pozostawała bardzo skromna, na co wpływ miały małe nakłady tomików (wydawanych głównie w Kanadzie), brak dużego wyboru wierszy (oraz prozy) w Polsce, a także postrzeganie jego utworów głównie poprzez pryzmat pokoleniowy i grupowy całego kręgu twórców londyńskich „Kontynentów”.
W konferencji „Jesteśmy wszędzie i nigdzie”. Twórczość literacka, translatorska, krytycznoliteracka i naukowa Andrzeja Buszy wzięło udział 24 badaczy, reprezentujących uczelnie krajowe (Uniwersytet Jagielloński, Uniwersytet Łódzki, Uniwersytet Opolski, Uniwersytet Rzeszowski, Uniwersytet Śląski, Uniwersytet Warszawski, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski) oraz zagraniczne (Université de Lille 3, Francja). Sesję otworzył Prorektor ds. Infrastruktury i Współpracy z Gospodarką Uniwersytetu Rzeszowskiego dr hab. prof. UR Józef Cebulski, a uczestników przywitali również Dziekan Wydziału Filologicznego dr hab. prof. UR Zenon Ożóg oraz Dyrektor Instytutu Filologii Polskiej dr Agnieszka Myszka. Jako pierwszy głos zabrał gość honorowy konferencji, Andrzej Busza, który przybliżył zebranym główne rysy swojej Autobiografii poetyckiej, podkreślając ważną rolę Bogdana Czaykowskiego, Zbigniewa Herberta i Tymoteusza Karpowicza dla kształtowania własnego warsztatu pisarskiego.
Następnie historycy literatury polskiej i angielskiej wzięli na warsztat poezję, prozę i „conradiana” Andrzeja Buszy. W pierwszym dniu konferencji referaty i dyskusje koncentrowały się wokół zagadnień przekrojowych (Jacek Gutorow, Kłopot z istnieniem. Czytając wiersze Andrzeja Buszy; Joanna Skolik, Conrad Andrzeja Buszy; Magdalena Rabizo-Birek, Proza Andrzeja Buszy), problemów tradycji literackiej i genologii (Aleksander Fiut, Po śladach Czesława Miłosza; Bożena Szałasta-Rogowska, „Przybyliśmy z Bogdanem na ten brzeg / szlakiem szalbierzy drwali i lemingów” – o dialogu poetyckim Andrzeja Buszy i Bogdana Czaykowskiego; Justyna Zych, Odwołania do literatury i kultury francuskiej w poezji Andrzeja Buszy; Zenon Ożóg, O gatunkach w poezji Andrzeja Buszy), motywów tematycznych (Brigitte Gautier, „Znaki wodne”: astrologia i przemiana w poezji Andrzeja Buszy; Marian Kisiel, „Karły”. O jednym wierszu Andrzeja Buszy; Janusz Pasterski, Kot Schrödingera, czyli świat nauk ścisłych w poezji Andrzeja Buszy) i cech poetyki (Justyna Budzik, Obraz i obrazowanie w poezji Andrzeja Buszy).
Na zakończenie pierwszego dnia obrad uczestnicy konferencji zostali zaproszeni na wieczór autorski Andrzeja Buszy, który odbył się w rzeszowskim Domu Polonii – miejscu szczególnym, bo łączącym Polaków z kraju i z całego świata. Podczas tego spotkania zaprezentowany został po raz pierwszy najnowszy zbiór wierszy poety pt. Atol. Wiersze wybrane, wydany przez Stowarzyszenie Literacko-Artystyczne „Fraza” i Polski Fundusz Wydawniczy w Kanadzie. Atol jest pierwszą tak obszerną prezentacją wierszy Andrzeja Buszy, obejmującą również utwory najnowsze, dotąd niepublikowane.
W drugim dniu konferencji badacze podjęli tematykę autobiografizmu (Jolanta Pasterska, Miejsca autobiograficzne Andrzeja Buszy), źródeł wyobraźni twórczej (Ewa Bartos, „Mikrokosmologia”. O poetyckiej wyobraźni Andrzeja Buszy), sensualizmu poetyckiego (Jan Wolski, Kolory w poezji Andrzeja Buszy) i katastrofizmu (Stanisław Dłuski, Andrzeja Buszy „podróż do kresu nocy”), a także prezentowali własne ujęcia interpretacyjne poszczególnych utworów (Agnieszka Nęcka, (Nie)odwracalnie pusty los? O „Święcie szpitalnym” Andrzeja Buszy; Justyna Fruzińska, Starożytni akademicy, czyli „Trzej mędrcy” Andrzeja Buszy; Joanna Kisiel, O wierszu „Hagia Sophia” Andrzeja Buszy; Katarzyna Niesporek, Hałda w Aberfan. O wierszu „Mała Apokalipsa” Andrzeja Buszy; Alicja Jakubowska-Ożóg, Słowa, które bolą – Andrzej Busza „Elegia dla Wili”; Grażyna Maroszczuk, O pisaniu wierszy z ironicznym uśmiechem [„O groźbie wszechpolucji atramentem” i „Niedziela w supermarkecie”]; Wiesław Setlak, Poemat „Kohelet” Andrzeja Buszy jako projekt kulturowy. Głos spoza katedry).
Konferencja potwierdziła przekonanie, że twórczość Andrzeja Buszy zasługuje zarówno na dokładniejsze przybliżenie polskim czytelnikom, jak i na wzmożoną uwagę literaturoznawców. Jest to bowiem pisarstwo „osobne”, usytuowane w polu oddziaływania różnych kultur, języków i tradycji literackich. I właśnie te nakładające się na siebie wpływy w połączeniu z dystansem wobec świata i charakterystyczną ironią pozwalają zobaczyć w nim zjawisko oryginalne i niezwykłe.
Janusz Pasterski