FRAZA NR 85 / 2014 – WYPISY Z KSIĄG MIŁOŚCI, NOSTALGII I ŚMIERCI

Marek K.E. Baczewski

Poezja za kółkiem

Nie filozofowano jeszcze za kierownicą, taki wyczyn byłby może przekroczeniem zasad ruchu drogowego i równocześnie reguł konstruowania logicznego wywodu; co się zaś tyczy poezji, ta — jak się zdaje — nie stoi w sprzeczności ze sztuką prowadzenia pojazdów mechanicznych.

Wiem, czego mi nie wolno robić podczas jazdy. Nie wolno rozmawiać przez telefon. Chyba że z nudziarzem. Napawać się dziełami kinematografii innej aniżeli polska. Pisać wiersze? Kodeks drogowy nie wyraża opinii, zatem chyba można.

W tym skromnym szkicu chciałbym się zająć kilkoma przypadkami, w których twórczość poetycka nie tylko nie stwarza większych przeszkód w prowadzeniu auta, lecz trudno byłoby po prostu znaleźć różnicę między jedną a drugą czynnością.

Samochodowa samotność, zamknięcie w izolowanym mikroświecie kabiny — oto jedno z najważniejszych zjawisk naszej epoki. Nie chodzi tu o sam wynalazek motoryzacji, lecz o jej rozpowszechnienie. Spędzamy za kierownicą coraz więcej czasu. Interesuje mnie spożytkowanie tego rodzaju bezowocnych chwil dla płodzenia dzieł literackich. Jakich możemy się spodziewać rezultatów? Czy wiersze tracą na urodzie, jeśli między średniówką a końcem wersu zachodzi konieczność zredukowania biegu? Istnieje takie ryzyko. Nawet się nie spostrzeżemy, żeśmy zredukowali razem tempo wiersza, żeśmy z cholijambu przeszli na amfibrach. A może poezja — jak chciał tego Martin Heidegger — wydobywa się szczelinami egzystencji i między średniówkę a koniec wersu należy właśnie wtłoczyć jakąś praktyczną czynność: na przykład wrzucić kierunkowskaz? Czy nasze jechanie cierpi na tym, że jego protagonista zabawia się słowami? Czy zatem można jechać/pisać bezkarnie, nie ponosząc kosztów retorycznych i nie sprowadzając ryzyka katastrofy w ruchu lądowym? Przyjrzyjmy się.

Fernando Pessoa wiedzie liryczny dyskurs za kółkiem chevroleta. Droga prowadzi do Sintry, chevrolet jest pożyczony. Poeta medytuje: „W ilu pożyczonych rzeczach podążam przez świat! […] Z pożyczonego — ratunku! — ja sam jestem!”. Liryczny włóczęga naciska wesoło na klakson i oto drzwi do wiersza stoją otworem.

Za szybą auta migają efemeryczne pejzaże przedwojennej Portugalii: łąki, pola, winnice. W ciżbie przemykających krajobrazów — spostrzega kierowca — gubi się twarde jądro postrzegającego podmiotu.

Przejeżdżający automobilista pozostawia cząstki jaźni w progach mijanych domów, na posrebrzonych światłem księżyca plantacjach, za zakrętami szosy. W końcu portugalski poeta westchnie: „moje serce zostało na kamiennej górze, którą zostawiłem z tyłu”. Myśli kierowcy powstają i gubią się na drodze.

Z tego gubienia rodzi się wiersz: cmentarzysko fragmentów, strzępków myśli, oderwanych wątków. Czynność poety sprowadza się do rejestrowania tej powikłanej, niezbornej materii. Ów osobliwy proces zachodzi niejako na trzecim planie: skoro jedna część świadomości skoncentrowana jest na obsłudze pojazdu, druga natomiast część wyodrębnia pojedyncze fenomeny z rozpędzonego strumienia wydarzeń. Czy z wartkiej strugi życia wyławiamy to, co ważne? Ależ nie! Istnienie to seria blików, gra cieni i pozorów. Poeta wie, że jego notatki — jakkolwiek byłyby chaotyczne — tak czy owak ukażą całą przygodność ludzkiej egzystencji.

A zatem ekspedycja uwieńczona lirycznym sukcesem? Tylko poniekąd, tylko w ściśle określonym kontekście. Było to możliwe przy ruchu szosowym z lat 30. ubiegłego wieku, nadto zaś — co wydaje się sugerować wiersz Pessoi — we śnie. Dziś rozpędzone auto pochłania ludzki umysł bez reszty. Oddawać się życiu wewnętrznemu można w poczekalni dworcowej, w kolejce przed gabinetem urologa, w terminalu lotniska. Komunikacyjna suwerenność kosztuje znacznie drożej: płaci się za nią wolną myślą. Nie będziemy dalecy od prawdy, jeśli uznamy całe owo prowadzenie samochodu za rzecz czyniącą człowieka duchowym nieużytkiem. Przestrzeń żąda za swe usługi wygórowanej ceny. Nie zadowoli jej żaden nominał oprócz ludzkiej duszy.

Automatyzacja skomplikowanych czynności, zmienność warunków drogowych, która wymaga zaangażowania najwyższej uwagi — to nie są dobre warunki dla wysnuwania zorganizowanego dyskursu. To nie są żadne warunki dla wysnuwania zorganizowanego dyskursu.

Co czyni praworządny poeta naszych czasów, jeśli podczas podróży automobilowej nachodzi go nieodparta potrzeba napisania wiersza? Zatrzymuje pojazd.

Łukasz Jarosz

JADĄC SAMOCHODEM DO SZPITALA POWIATOWEGO

w Chrzanowie, gdzie leży moja żona,
nagle musiałem się zatrzymać i, mimo że padał deszcz,
następowały po sobie twarde ściany wody,
wyjść na zewnątrz, ochłonąć, ponieważ dotarła do mnie,
dopadła mnie myśl przepleciona przez słowa w zdaniu:
To wszystko dzieje się naprawdę.

Przytoczony utwór odsłania jeden z laboratoryjnych sekretów olkuskiego poety. Jarosz, autor wierszy programowo wręcz konfesyjnych, przesączonych intymną faktografią, zatrzymuje się na progu prywatności, broni dostępu do danych wrażliwych. Jakie zdarzenie legło u podstaw peregrynacji podmiotu lirycznego? Wiersz — powtórzmy za Gadamerem — nic o tym nie wie.

Załóżmy, że wcielam się w rolę domorosłego detektywa. Tak, bo dlaczegóż by nie powierzyć tajemnicy poematu osobie o kompetencjach śledczych? Cóż wiem, cóż mogę wiedzieć o sytuacji mówiącego? Mogę zadzwonić do autora. Jasne. Niezły pomysł. Aż dziw, że Wysokie Katedry nie biorą poważnie tej metody interpretacyjnej. Byłaby to interpretacja z pozycji silniejszego — lepiej poinformowanego. O ile mnie pamięć nie zawodzi, numer zaczyna się od cyfr: 500. Cóż jednak z tymi, co nie znają numeru telefonu do autora wiersza Jadąc samochodem do szpitala powiatowego? Czy szpital nie będzie dla nich znakiem osobistej tragedii podmiotu? A jeśli tak, to jaki sens miałoby komunikowanie prywatnej traumy w formie tak niedookreślonej? Czy nie próbuje się od nas wyłudzić empatii?

Obawiam się, że gdyby wypowiedziano jedno słowo więcej, nie mielibyśmy już do czynienia z poezją. Czy czytelnik ma prawo dopytywać o szczegóły? Skoro świat przedstawiony został domknięty (jak mniemam, precyzyjnie)? A wiersz w swej warstwie literalnej wydaje się mówić coś istotnego o naturze motoryzacji? Wsłuchajmy się w ten komunikat:

Rzeczywistość postrzegana z kabiny auta pozostaje dla kierowcy przedstawieniem (w znaczeniu Schopenhauerowskiego Vorstellung). Pokonywanie przestrzeni okazuje się w pewnym sensie spektaklem, gonitwą czczych widm, a prawda rzeczywistego świata wyraża się nie tylko poprzez utarty idiom „twardego” stania na powierzchni ziemi, lecz także przez fatalistyczne poddanie się uwarunkowaniom zjawisk atmosferycznych.

Nie każde niebo weźmie szturmem trzeźwy osąd. Tego najbliższego na przykład — już nie. Nie wystarczy mocno stać na ziemi, trzeba być nadto koneserem wszelkich przejawów jej planetarnej działalności. Niewątpliwie należy także opuścić samochód.

Jechać mogę dopóty, dopóki nie uświadamiam sobie do końca, że jadę. Jeśli uzmysłowię sobie tę rzecz do dna, do suchej neuronowej nitki, jeśli jazda wypełni moją jaźń bez reszty, jeśli nie pozostanie w moim duchu nic, co by nie było świadomością jazdy, wówczas nie będę mógł już dłużej jechać.

Śmierć — idąc dalej tym samym tropem — byłaby odsłonięciem całkowitej prawdy istnienia. Będzie to chwila olśnienia. Życie odkryje przed nami swój najgłębszy sekret. Wtenczas człowiek musi umrzeć, musi opuścić kabinę życia, mimo że pada deszcz, że następują po sobie twarde ściany wody.

Pisanie wierszy, prowadzenie auta — dwie czynności, których nie sposób wykonywać równocześnie. Także życie oraz wiedza, jak widać, wykluczają się nawzajem.

Jakie to jednak może mieć znaczenie, czy proces obsługi pojazdu samochodowego przedstawia sobą wartość poetycką, czy nie?

Sztuka prowadzenia wozu polega z grubsza biorąc na większej lub mniejszej zdolności do koncentracji na chwili obecnej. Zdolność ta wyraża się poprzez kryteria reaktywności: refleks, czas reakcji. Sytuacja nie do pozazdroszczenia, jeśli wymaga się od autora, dajmy na to, głębszej refleksji.

Taka telluryczna ekspedycja wchłonęłaby znaczną część uwagi i wystawiła na niebezpieczeństwo szosowego kontemplatyka.

Pojazd narzuca swoją wolę z całą bezwzględnością. Jest pierwszą daną lirycznej wędrówki. Jest panem krajobrazu i zarządcą wiersza.

Dalibóg, chciałoby się sparafrazować słowa Leśmiana: w prowadzeniu auta nie ma nic prócz prowadzenia auta. Podobną uwagę znajdziemy skądinąd w tekście Pessoi: „cóż jest więcej w jechaniu, niż nie przystawać i jechać?”. Widzimy tedy jak bezrozumny mechanizm, rzecz z natury swojej powołana do bezwarunkowego posłuszeństwa, bierze odwet na ludzkim duchu: zniewolony instrument potrafi zdominować percepcję operatora.

Nie będziesz jechał — powiada mądry kodeks — dopóki cały nie staniesz się jechaniem. Czym takim jest prowadzenie auta? Czy nie jest to wzorcowy model czynności, jakiej należy oddać się bez reszty? Principium agendi znajduje się jakby na zewnątrz ego. Kodeks drogowy chciałby, żebyśmy zostawili w domu osobowość.

Czy jednak ów idealny roztwór podróży automobilowej, owo jechanie bez żadnej przymieszki, bez żadnego zanieczyszczenia, czyste hic et nunc warunków drogowych, doskonałe zrośnięcie mięśni kierującego z mechaniką pojazdu silnikowego — aż do zmieszania się odrębnych indywiduów szofera i jego maszyny, do wytworzenia całkiem nowego organizmu: amalgamatu samochodu i człowieka — czy taki substrat nie byłby w rzeczy samej naiwną utopią?

Oto portret kierowcy: ptak niebieski, zamknięty w żelaznej, przemieszczającej się klatce, przykuty do chwili teraźniejszej, poza historią. W kierowaniu pojazdem odkrywamy moment zjednoczenia podmiotu i przedmiotu poznania, stan tak pożądany przez mistyków: mój umysł jest światem, moje kończyny przemieniły się w dźwignie.

Jest jednak pewien szkopuł. Nawet w stanie zupełnej koncentracji pozostaje pewien margines percepcji peryferyjnej: w tej szczelinie świadomości może się pojawić całkiem pokaźny liryczny przemyt.

Sięgnijmy po inny tekst Łukasza Jarosza:

KRES

dłoń na kierownicy
poszczerbiona gałąź
księżyc nad chwastami
sarna w reflektorze

bóg ci dał na chwilę
kruche usta oko
już to zobaczyłeś
i powrócisz inny

I znów, niczym ten przysłowiowy absolwent amerykańskiego liceum, tracę podstawową zdolność rozumienia tekstu. Czy mamy do czynienia z opisem tak zwanego „zdarzenia drogowego”? A może doszło jedynie do wypróbowania czasu reakcji kierującego podmiotu? I obyło się bez poszkodowanych? Tytuł wiersza (Kres) zdaje się jednak sugerować, że w przestrzeni przedstawionego świata zdarzyła się tragedia. Jakkolwiek jesteśmy zwolennikami rozwiązań polubownych, to nie dochodzi do nich w chwili kontaktu rozpędzonej bryły twardej materii z tkanką żywego organizmu. Czyżby więc owo „powrócisz” z ostatniego wersu okazywało się deklaracją wiary w to, co Lukrecjusz nazwał przekazywaniem sobie jasnej pochodni życia?

Wiem. Trywializuję. Przedmiotem wiersza musi być jakieś cholernie transcendentalne doświadczenie. Tak, ale co to za doświadczenie? Mój Boże, sądzę, że inaczej bym przeżył własny zgon, inaczej zaś spowodowanie zejścia drugiej istoty. Tego ostatniego chyba bym nie przeżył.

Sensem drugiej strofy Jaroszowego wiersza zajmę się, o ile Hades pozwoli, w następnym wcieleniu duszy. Pragnę natomiast zwrócić uwagę czytelnika na migotliwą urodę pierwszej strofy. Jarosz opisuje percepcję automobilisty w sposób dynamiczny. Wierzyć, że uda się utrzymać wzrok kierowcy skupiony bez przerwy na tym, co się dzieje na szosie — to miałka naiwność. W istocie rzeczy uwaga kierującego nieustannie zmienia swe natężenie, nieustannie miota się po skali, której ekstremalne punkty wyznaczają: iście „poetyczne” roztargnienie oraz maksymalna koncentracja. Widzimy dłoń ułożoną na kierownicy, w chwilę później przyrównujemy ją do rozszczepionej gałęzi, za moment włazi nam w oczy okazały księżyc, potem dopiero zauważamy to, co powinno było zostać postrzeżone zawczasu — druzgotliwy element wszechświata. Trochę w tym poezji, przyzna czytelnik, trochę zwyczajnego gapiostwa. Obydwie te rzeczy winny być zakazane w czasie jazdy. Widocznie jednak nie wykonywać ich najnormalniej nie sposób. Zdarza się, jak mawiał Kurt Vonnegut jr. Zdarza.

Itinerarium Jarosza — bądź co bądź — budzi niejakie skojarzenia z fotoplastykonem. Poetycki automobilista może się co najwyżej ślizgać po powierzchni przedstawionego świata. Ale czy wiersz uczyniony nie z głębokich przemyśleń, lecz z szybkich, powierzchownych postrzeżeń, wiersz niejako migawkowy, jest przez to mniej wart? Nie samymi głębokimi myślami człowiek żyje i kto wie, czy samochodów nie wynaleziono jedynie po to, aby uświadomić nam od czasu do czasu tę banalną prawdę.

W kabinie auta — jak to pokaże wiersz kolejnego poety — pozostają również w nienaruszonym stanie ludzkie uczucia, a ponieważ droga z natury swojej przybliża bądź oddala, podróż będzie naznaczona przemiennym pulsowaniem tęsknoty.

Janusz Radwański

TRUCKER COUNTRY PROJECT

To będzie piosenka o robieniu kawy zamiast śniadania
i o tym, że zanim wstaniesz, ja przejadę już tyle, że ho.
oczywiście, będzie o samotności w szoferce i o tym,
że silnik męczy się taszcząc mnie i serce, w które
nabrałem więcej niż pozwalają jakiekolwiek przepisy.
Ważnym rysem numeru będzie motyw braku,
bo naprawdę dobrze śpiewa się tylko o tym,
czego nie ma. Błogosławiona jest ciemna,
niema bezradność pamięci. Oczywiście, tekst
będzie się kręcił wokół wozu — wizgu hamulców,
pustoszejącego baku, paciorków słupków milowych
na coraz dłuższym szlaku. Nie wiem, co bym oddał,
żeby przez te cyfry podzielić siebie, żeby
ubywało mnie z każdym odblaskowym zdrowaś,
jak ciebie przybywa w tej bańce wiszącej tuż nad kierownicą.
Zaczyna się Mazowsze, słońce przesuwa mnie na wielkiej szachownicy.
Pat. Padły już wszystkie słowa i punkty oporu.
Zdani na siebie, zadani sobie. Trud, pytanie, rana,
z której ziarniny wyrasta bez wahania wybrana przyszłość.
To porządna piosenka, więc gdziekolwiek się skieruję,
mam na kursie ciebie i klatka trzepocze kamieniem,
plecak ciąży chlebem.

Jeśli poeta twierdzi, że jakaś dziedzina ludzkiej egzystencji nie nadaje się do poetyckiej eksploracji, to jest to po prostu zły poeta.

Czy na pewno żyjemy życiem dobrze przemyślanym? Szczerze wątpię.

Marek K.E. Baczewski

Nota
Teksty poszczególnych autorów cytuję według następujących publikacji:
Fernando Pessoa (wiersz bez tytułu), przeł. Michał Lipszyc, „Literatura na Świecie” 2002, nr 11–12, s. 10–12.
Łukasz Jarosz, Jadąc samochodem do szpitala powiatowego. Z tomu Spoza, wyd. II, Olkusz 2013, s. 38.
Łukasz Jarosz, Kres. Z tomu Pełna krew, Kraków 2012, s. 23.
Janusz Radwański, Trucker country project. Z tomu Chałwa zwyciężonym, Olkusz 2013, s. 17.