FRAZA NR 82 / 2013 – PORTRETY

Gdy piszę, jestem człowiekiem-kobietą. Z Krystyną Koftą rozmawia Adam Bienias (fragment)

Adam Bienias: Kiedy czytam pani książki, widzę jak w wielu kwestiach wyprzedzała pani grono pisarek urodzonych po roku 1960. Mam na myśli chociażby Olgę Tokarczuk, Izabelę Filipiak, Manuelę Gretkowską, Ingę Iwasiów, ale i młodsze pokolenie, jak chociażby Sylwię Chutnik. Z jednej strony to normalne, bo pokolenia młodsze zawsze czerpały od poprzedników, ale wydaje mi się, że poruszane są te same motywy, opisywane są podobne bohaterki. Ciekawy jestem, jak pani postrzega współczesne obszary kobiecego pisarstwa. Czy w powieściach młodszych pisarek dostrzega pani swoje wpływy? 

Krystyna Kofta: To są po prostu nasze tematy, a ja miałam to szczęście albo nieszczęście, jeszcze nie wiem, urodzić się wcześniej niż one. Niektóre książki polskich pisarek znam, innych nie czytałam. Naprawdę było mi bardzo przyjemnie, gdy znalazłam tytuł Olgi Tokarczuk Dom dzienny, dom nocny, a u mnie w Pawilonie małych drapieżców była matka dzienna, matka nocna, widziana oczami bohatera, małego Juliana Sonnenberga, późniejszego pisarza. Chodziło o różnice między zapiętą pod szyję i uporządkowaną matką dzienną a rozebraną, szepczącą i krzyczącą z rozkoszy, kompletnie niezrozumiałą dla dziecka, matką nocną. 

Nigdy nie zastanawiałam się nad swoim wpływem na kogokolwiek i cokolwiek, no może podczas choroby, i po opublikowaniu dziennika choroby, czy to ma sens, czy ktoś się uratuje. Czasami tylko, gdy coś jest bardzo wyraźnie zapożyczone, widzę podobieństwo. Bywa, że czytam własne zdania, ale nie u tych wymienionych przez pana pisarek. Bywają plagiaty, to się zauważa. Miałam kilka dość nieprzyjemnych momentów, gdy musiałam ingerować, to są jednak sprawy kryminalne, a nie wpływ. Tak było z Wizjerem, moim debiutem, przerobionym na scenariusz telewizyjny przez pewną poetkę; „odpodobniła” postaci, w dość prymitywny sposób, dała inne imiona, kolor włosów. Ostatnio w teatrze chodzi sztuka śpiewana Zdobyć utrzymać porzucić, tak więc nawet ten mój poradnik będący parodią poradnika Jak zdobyć, utrzymać i porzucić mężczyznę przydał się komuś. JAK zostało pominięte, żeby prawnik nie mógł się czepiać. Fajnie, że pomysły żyją także cudzym życiem. Niekiedy dowiaduję się o tym, bo ktoś mi mówi. Widuję też swoje tytuły w gazetach, oczywiście bez podania autorki. Cóż, język, żeby żyć, musi jeść, zwłaszcza gazetowy pasie się na naszych łączkach. 

Widzę niedostatek pomysłów u twórców. A propos pomysłów i wynalazków, opowiem panu śmieszną historię. Gdy mój syn był mały, a było to dawno, pisałam dla niego książeczki. Dwie się ukazały. Jedna to Malowanie, seria z „Wiewiórką”, miała chyba łączny nakład dwa i pół miliona egzemplarzy. Nie, nie pomyliłam się. Druga Mój brat, dość jak na tamte czasy odważna, opowiadała o brzuchu matki, w której jest dziecko, brat. Dostałam jakieś wyróżnienie, z MAW czy KAW-u. Napisałam trzecią historyjkę Istota. Była to historia małego Marsika, którego rodzice się rozbili po wylądowaniu talerza na ziemi. On został, znalazły go dzieci, między innymi Okrąglak, trochę obśmiewany grubasek, zaniosły do faceta zwanego „Złotą rączką”, ten go naprawił, wyklepał, uruchomił marsjańskie serce, i dzieciaki się z Marsikiem zaprzyjaźniły. To było kilkanaście co najmniej lat przed E.T. Otóż „Nasza Księgarnia” nakazała mi zmienić wątek, w którym „Złota rączka” zakochuje się w rozwiedzionej matce Okrąglaka, staje się jej partnerem, a syn zyskuje ojca. To było dla redaktorek nie do przyjęcia, a w klasie mojego syna było mnóstwo dzieci z rozwiedzionych rodzin, i nasz Wawrzyniec ciągle się martwił, czy my się nie rozwiedziemy. Nie można było w ogóle podnieść głosu! Tak redaktorki mnie załatwiły. Wątku nie zmieniłam, wkurzyłam się strasznie, zabrałam maszynopis, zamknęłam za sobą drzwi i nigdy tam nie wróciłam. Potem książeczkę odkryła NOWA, już naziemna i wyszło, jako musztarda po kisielu, bo już nie po obiedzie! To na marginesie świadomości feministycznej, jakiej brakowało, nawet wśród wykształconych pań. Same miały problemy, jednak hipokryzja kazała zwalczać przejawy wolności wyboru faceta. Tego pomysłu naprawdę żałuję. Był wtedy świeży. 

Zawsze się dziwię, gdy czytelnicy i czytelniczki mówią mi, że czują bliskość ze względu na podobieństwo losów, myśli, albo że ktoś czerpał z moich książek pociechę. W wypadku dziennika choroby Lewa, wspomnienie prawej to jasne, ale w powieściach? Trudno mi to sobie wyobrazić, bo ja nigdy żadnej pociechy nie szukam. Czy pisarki korzystały z moich książek? Jeśli czytały i skorzystały z motywu, to świetnie. Znam takie, które mówią mi o tym, jak Anka Bolecka napisała mi w dedykacji w swojej książce Leć do nieba. Dużo zawdzięczała Wiórom, które redagowała. Niektóre rzeczy powstają niezależnie, słyszał pan, że pewien odcięty od świata człowiek na Grenlandii wynalazł nie tak dawno temu maszynę parową? Całkiem niezależnie. I o to chodzi. Sama miewam takie przypadki. Czytywałam kiedyś notorycznie dzienniki Kafki, znalazłam w nich fragment, który napisałam przed ich przeczytaniem, dokładnie taką samą myśl. Nie wspomnę o snach, bo Kafka miał moje sny, a raczej ja jego. To niesamowite. 

Pyta pan o to, jak widzę kobiece pisarstwo, ja nie dzielę literatury na płci. Gdy czytam książkę, wymagam, żeby mnie wciągnęła, żeby była świetnie napisana. Gdy ją piszę, jestem człowiekiem-kobietą. Lubię nudne książki, to znaczy takie, które uchodzą za nudne, w których bohaterem ukrytym jest sam język, dlatego namiętnie czytuję wszystko Thomasa Bernhardta, uchodzącego za nudziarza. Jest pełen humoru, a każde zdanie ma sedno. Takie książki mogę czytać. Jasne, że nie na jednym oddechu. Nie czytam już teraz w taki sposób. Kiedyś pochłaniałam książkę dziennie, jak jakiś literacki głodomór, ponieważ mam trening szybkiego czytania, w końcu zaczęłam czytać mając pięć lat. Mało z tego szybkiego czytania zostaje, może jakaś ogólna orientacja, baza. Jednak baza to coś stałego, książki, do których się wraca. Teraz, w dojrzałości jest inaczej, literatura ma więcej smaku, je się zdrowiej, mniej, treściwiej. Choć fastfoodów nigdy nie czytałam. Pewnie też we mnie i w moim pisaniu, zostało coś, co przeniknęło od kogoś bez mojej wiedzy. Nigdy nie ściągałam, to raczej literacka osmoza. Tak było z Samuelem Beckettem, bo w Pępowinie, pierwszej sztuce, jaką napisałam, krytyk teatralny Waldemar Chołodowski wykrył podobieństwo do Becketta. Odległe, trochę jak echo kiedyś przeżytych wydarzeń, ale jednak było dość znamienne. Jako sposób widzenia świata i gry osób. Wcale mnie to nie zdziwiło, nie zmartwiło, bo od pierwszego przeczytanego dramatu Becketta czułam wielkie podobieństwo w odczuwaniu. Zdziwiłam się jedynie tym, że ktoś czytał tak wnikliwie, że to zauważył. To był inteligentny krytyk. Coraz mniej takich. 

Bardzo dużo myślę przy czytaniu, gdy rzecz mnie wciąga, jeśli jest inaczej, odrzucam i nie kończę. W tej chwili nie kończę większości książek, tracę zainteresowanie. To wynika z dojrzałości, ze starości – nie bójmy się tego słowa – z wiedzy o tym, co jest warte, a co nie. Mam w sobie również młodą ciekawość i wykorzystuję ją. Z książkami jest jak z ludźmi, z upływem czasu ludzie stają się dość przezroczyści, jeśli nie ma w nich tajemnicy „nie czytam ich”. Tak jak książek. Filmów. Co to za przyjemność czytać czy oglądać coś, o czym wiesz wszystko. No chyba, że to wybitna klasyka Życie i myśli JW Pana Tristrama Shandy, czy Dzienniki Samuela Pepysa. Literatura angielska to jest to. Nie mam w sobie nic z klasyka, ciągle się szarpię z tematami, stylem, językiem, całym tym warsztacikiem, jeśli więc ktoś coś bierze ze mnie, to bierze i chwała mu za to. Byle nie plagiatował, jak to się zdarzało. 

 – W jednym z telewizyjnych programów wyznała pani, że feministką stała się już jako mała dziewczynka. Zobaczyła pani, jak „po kościele” matka siedziała w domu, przygotowywała obiad, podczas gdy reszta rodziny szła na spacer. Wtedy też zażądała pani, by matka chodziła z wami i tak się stało. Te poglądy pojawiały się same, były wynikiem obserwacji, sumą przeczytanych książek? A może jakaś konkretna osoba uświadomiła pani, że taka droga jest najlepsza?

– Tak, dość chętnie o tym opowiadam, bo był to mój pierwszy sukces feministyczny, bez nazywania rzeczy po imieniu. Dla mnie była to i jest do tej pory, po prostu sprawiedliwość. Zasada sprawiedliwości jest nadrzędna nad ideami, jeśli jest przestrzegana, wszystko działa tak jak powinno. Pierwszy raz powiedziałam o tym w wywiadzie, jaki przeprowadziła ze mną profesor Bożena Chołuj dla pisma feministycznego „OŚKA”. To ona zwróciła uwagę na mój „naturalny” – jak go określiła – feminizm. Rzeczywiście zawsze reaguję w taki „naturalny” sposób na niesprawiedliwość, jaka spotyka kobiety. Problem w prawie, sankcjonowaniu prawem tego, co sprawiedliwe. Stąd zaczęła się walka kobiet o parytet, o równe wynagrodzenia, o uznanie wychowania dzieci za pracę. Niespecjalnie czytywałam w młodości książki feministyczne. Po pierwsze, nie mamy armat, jak mawiał generał, nie było tych publikacji. Wreszcie gdy dotarły, były dla mnie już nieco przestarzałe, jak zasuszone kwiatki między stronami. Oczywiście na naszym rynku szokowały, mnie ani trochę. Raził język, nawet jeśli idee były słuszne. Im słuszniejsze, tym bardziej mnie denerwowało, że takie ważne rzeczy, tak napisane, dla współczesnych kobiet będą niestrawne. 

– Jak bardzo na przestrzeni lat zmieniło się słowo feminizm? A idąc tym tropem jak zmieniła się literatura feministyczna – ta światowa i ta polska? 

– W tej sprawie może głos zabrać Kinga Dunin, Iza Filipiak, Inga Iwasiów. Świetne pisarki i znawczynie tematu. Kazia Szczuka zna się na tym i parę innych osób. Ja zajmowałam się pisaniem powieści i innego typu książek. Niekiedy śmiesznych, jak parodia poradnika Jak zdobyć, utrzymać i porzucić mężczyznę czy Mała encyklopedia małżeńska, w której jest wiele wątków feministycznych, choć ukryte są pod lekkim językiem. Kobiety to kupują, czują, że jestem po ich stronie, że je buntuję, a ja wiem, że chcą się buntować. Rozumieją, o co mi chodzi, identyfikują się ze mną w poglądach, nawet te, które odżegnują się od feminizmu. Gdy zaczynałam pisanie, kobieta-pisarka była traktowana inaczej. Mężczyzna to był pisarz, pan pełną gębą. Kobieta pisząca to trochę dziwo, a literatura nazywana kobiecą, kwitowana była machnięciem ręki, o ile nie stwierdzeniem, że to literatura dla kucharek. Pisałam nawet o kompleksie kucharki w polskiej krytyce, skąd taka pogarda dla kucharek, czy może mamusie były kucharkami, a synowie „wysferowali się” i zacierają ślady? To było naprawdę śmieszne.

Jeszcze uchodziło być poetką, bo takie miękkie, delikatne, romantyczne, typowo kobiece zajęcie. Wściekałam się, gdy komentowano mój wygląd, porównania do pączka róży wydawały mi się odrażające. Choć wypowiadane w dobrej wierze. Spotykałam się także z mocniejszymi komplementami: „Taka dupa nie musi pisać, a pisze!”. Pisanie w dziwaczny sposób krzyżowało się z seksem, że może musi pisać, bo jest niezaspokojona? Na ogół wypowiadający był chętny, żeby spróbować. Kompletnie traciłam szacunek dla takich pisarzy i krytyków. Uważali, że najwyższą pochwałą było napisać o mnie, że piszę jak mężczyzna. A ja to wtedy przyjmowałam jako komplement, cóż, innego nie byli w stanie wykrzesać. Izolacja zresztą sprzyjała twórczości, na szczęście oddalała mnie od środowiska, bo byłam próżna, lubiłam pobłyszczeć, owszem, jednak poza biurkiem, pracą, poza zawodem. W partnerskich stosunkach, oko w oko, słowo za słowo. Bawiłam się tak dość długo, aż mi się znudziło. Nad kartką papieru, czy gapiąc się w ekran stawałam się pokorną niewolnicą samej siebie, bo byłam swoim szefem, bez etatu. 

Starzenie się dla pisarki jest fantastyczne! Trochę przesadzam, ale coś w tym jest. „Rozdzialik będzie” – jak mawiamy z moim przyjacielem Janem Komolką. Warunkiem jest zdrowie. Zwłaszcza psychiczne, choć mała dewiacja nie jest przeszkodą. Ciężka depresja paraliżuje, wiem, bo próbowałam ją kiedyś zapisać. Fizyczne zdrowie też się liczy. Stąd ciągle ćwiczę ciało i umysł. Na wszelkie możliwe i niemożliwe sposoby. Zwłaszcza choroba pokazała, że trzeba brać się w garść. Zmieniło się moje pisanie, zmieniła się przestrzeń, w której się poruszają moi bohaterowie. Moje bohaterki były wyzwolone, czy raczej chciały być wyzwolone od pierwszej powieści, teraz już są, chociaż nie daje to szczęścia, jednak daje siłę. Śledziłam postępy feminizmu i kobiecego pisania poprzez obserwowanie rynku wydawniczego. Feminizm w literaturze klinem wchodził w rynek, stawał się procesem nie do zahamowania, a jako dynamiczny proces, otwierał ciągle nowe drzwi w korytarzach, na których kobiety dawniej antyszambrowały. To była powolna, nieco anarchiczna rewolucja, bezkrwawa – chyba że chodzi o wprowadzenie do literatury krwi miesiączkowej – choć nie aksamitna. 

Ze zdumieniem, ale i niesamowitą satysfakcją zauważyłam, że coraz częściej wydawcy walczą o pisarki, że liczymy się na rynku. Jasne, że dzieje się tak dlatego, że na nas zarabiają. Ich świadomość określa nasz byt. To świadomość wagi kobiecego pisania otwiera zamknięte kiedyś podwoje. Nawet jeśli wydawca po cichu gardzi kobiecym pisaniem, musi się z nim liczyć. Każdy. Robi się badania rynku, badania opinii, statystyki funkcjonują w powszechnym obiegu. Wynika z nich, że więcej jest kobiet z wyższym wykształceniem i ta różnica wciąż się pogłębia, kobiety więcej czytają, bardziej interesują się kulturą, zyskują świadomość własnej wartości. Jest także sporo mężczyzn doceniających kobiety, nie tylko z tego powodu, że można na nich zarobić. Kobiety stały się partnerkami do literackiej rozmowy. Jednym słowem: JEST DLA KOGO PISAĆ. 

– Jerzy Pilch powiedział, że „dziennik pozwala pisarzowi bezkarnie uprawiać literaturę”. […] 

– Pilch ma oczywiście rację. Prawie każdy dziennik pisany przez kogoś, kto zajmuje się literaturą, bez względu na płeć jest ciekawy. Często ciekawszy niż ich powieści. Dzienniki pozwalają wyzbyć się „stylu”, który często paraliżuje pisarza. No chyba, że mają styl Pilcha, wyzwolony z ram konstrukcji. Dzienniki można czytać jeszcze długo po śmierci autora, jego powieści często już nie. Stoją na półce, żal i wstyd je wyrzucić, ale już się nie zagląda. A do dzienników chętnie. Przynajmniej ja. Mój dziennik choroby Lewa, wspomnienie prawej był prawdziwym dziennikiem, tkwił w ciągu regularnie pisanych od 1970 roku dzienników, tak samo jak późniejsza Monografia grzechów także jest wyimkiem z całości. Wyjęłam go, żeby opublikować, żeby nie pisać powieści na temat raka piersi, na który zapadła wyimaginowana bohaterka. Nabrałam wówczas wstrętu do fikcji, nie mogłabym wysmażyć takiej powieści „na zamówienie społeczne”. Mogłam, choć przyznaję, że z wielkim trudem oddać czytelnikom swoje prawdziwe przeżycia. Zwłaszcza, że wiedziałam, bo widziałam dookoła i słyszałam wiele kobiet już cierpiących, a wiedziałam, że jeszcze wiele zapadnie na raka piersi. Widziałam bezradność, zagubienie. 

Zrobiłam to, dostało mi się od części „środowiska”, za to że się „obnażam”, zupełnie jakbym była ekshibicjonistą, chodzącym w palcie, pod którym nosił nogawki na gumkach, przygotowane do odsłonięcia w momencie, w którym pojawi się niewinne dziewczę. Widywałam takich chodząc do żeńskiego liceum. Czekali na nas. Moi krytycy i krytyczki to takie niewinności, wołające: ach, och, zasłaniające oczy. Najpierw było mi trochę głupio, potem otrząsnęłam się z tego idiotyzmu, który każe kisić swoje cierpienie, ciężkie przeżycia, żeby ocalić pieprzoną niewinność, nie pomóc innym. Piórkujcie się, pomyślałam. Uważałam, że mój dziennik, także ten z czasów choroby jest literaturą, że się obroni. Tak się stało. Wiele osób korzystało z niego, krytycy przycichli, a ja do dziś spotykam uratowane kobiety, takie, które poszły się badać pod wpływem tego, co robię, do czego wciąż namolnie namawiam, w telewizjach, prasie i radiu, bo ta książka spowodowała to, że jestem tam zapraszana. Niebawem wyjdzie nowe wydanie tej książki, uzupełnione o „Dziesięć lat później”. Powstał monodram z Lewej..., który odniósł sukces w Budapeszcie. Nie mam już problemu dziennika choroby. 

Natomiast Monografia grzechów z dziennika 1978–1989 to rzeczywiście kawał życia w PRL-u. Ma mnóstwo zwolenników, ludzi, którzy czytają, uważają dziennik za jedną z najważniejszych książek o tej epoce. Są to wydawcy, pisarze. Nie spodobał się tylko jednemu krytykowi z „Gazety Wyborczej”, bo miał mi za złe, że gdy zaczyna się coś dziać w seksie, ucinam i nie pokazuję wszystkiego. Mogę sobie wyobrazić tok jego myślenia: „Przecież jasne, że kobieta powinna opisywać scenki miłosne, a ta spuszcza zasłonę! Baba opisuje stan wojenny, to co się wówczas działo, jakieś rozprawy sądowe, na które chodził jej mąż, pobicia studentów. Przecież to powinna zostawić nam mężczyznom, a nie mieszać się do polityki. Za dużo psychologii, walczy wciąż o swój własny pokój, a po co on babie?”. Mogłabym to ciągnąć, ale po co? Facet jest wpływową osobą, to jeden z tych żelaznych członków jury. Jestem przyzwyczajona do narażania się, to też moja wolność. Konwickiemu się bardzo podobają moje dzienniki, mówił mi o tym wiele razy w Czytelniku. Szefom wydawnictw też, są tacy, którzy chcą wydawać wcześniejsze i późniejsze, czy to mało? Wielu młodych czytelników mówi mi i pisze, że oni, mimo że wtedy mieli już po kilka, a nawet kilkanaście lat, nic nie pamiętają, a rodzice nic im nie mówili i nie mówią. Jakby wszyscy chcieli zapomnieć tamten czas. Teraz publikuje się książki z okresu, ale one są „o najweselszym baraku obozie socjalistycznym”. Jeśli ktoś nie prowadził notatek na bieżąco, codziennie, lub prawie, to co innego prócz humorów może napisać? 

[…] Kobiety wprowadzają do swoich dzienników wielką i małą politykę, portrety ludzi z epoki. Wystarczy zderzyć dzienniki Nałkowskiej i Dąbrowskiej z dziennikami pisarzy. Mężczyźni odnoszą się do świata, używają ogólników, może innego języka, wtedy gdy wiedzą, że ktoś będzie to czytał. Taki wymóg obowiązywał, ulegają temu. Nie wszyscy zresztą. Hipochondria, drobiazgowe opisy wahań nastroju, plasują się ponad płcią. Osobiste problemy w równym stopniu dotyczą mężczyzn, jak i kobiet. Kiedyś kamuflowano homoseksualizm, teraz ukazują się wreszcie dzienniki pisarzy homo. Iwaszkiewicza, Białoszewskiego. Iwaszkiewicz bywa dla mnie odpychający w tym, czym się zajmuje i jak widzi ludzi, ale jest bardzo ciekawy i świetnie pisze. Przypomina mi Jerzego Andrzejewskiego czy Tomasza Manna, którzy spostrzegali przychylnie jedynie młodych z „uroczym kosmykiem opadającym na czoło”. Szkoda, że Mann zniszczył swoje dzienniki, zostały tylko trzy tomy. Spalił je już w Ameryce, gdy był bezpieczny, tak bardzo bał się „ujawnienia”. 

Wiele osób zwraca uwagę na styl dzienników. Dla mnie jest on naturalny w swojej różnorodności, w uleganiu nastrojom, które wpływają na sposób pisania. Jest jeszcze coś co odróżnia dziennik od powieści. Całkiem naturalna konstrukcja, bez wydumania, bez wymuszeń wynikających z fabuły. Dni, tygodnie, miesiące, lata. Daty wyznaczają konstrukcję, jest w tym niezamierzone, równe dla wszystkich, piękno. Jak pisał Byron: „Daty to stacje, gdzie los zmienia konie”, a ja w moim dzienniku bardzo mu tej myśli zazdrościłam. Oczywiście on mówił o dacie wpływającej na zwrot akcji, a tu mamy do czynienia z codziennością, ale ten wyznaczony reżim dat jest wspaniały. Gdy dzieje się więcej, zapis jest dłuższy, albo właśnie krótszy, bo nie ma czasu na notatki, a potem są tylko echa zdarzeń. Ja mam zwyczaj pisania tylko tego, co dzieje się teraz, nie uzupełniam wstecz. Nigdy tak nie robię. Wówczas to byłby pamiętnik, a nie dziennik. 

Od pewnego czasu, właściwie od wydania Monografii grzechów nie piszę już regularnie. Notuję znacznie mniej. Dziennik zmienił formę. Przestał być zapisem codzienności. Posługuję się teraz w większym stopniu myślami, one posuwają naprzód akcję. Nie wyrzekłam się jednak portretów i opisów, ograniczyłam je. W trakcie pisania pracowałam nad rozmaitymi powieściami, sztukami, felietonami, tekstami dla „Nowych Książek” oraz rysunkami i obrazami. Jest tam mnóstwo odniesień do tych rzeczy. Są sny, kiedyś zajmowały więcej miejsca, bo bywały bardziej literackie, symboliczne. Teraz interpretuję je od razu po przebudzeniu, nie odnotowuję. Powtarzają się jedynie te „kafkowskie”. Mam na Śląsku fan klub, jeśli mogę się tak wyrazić, osoby, które zbierają się i czytają moje dzienniki. To po prostu niesamowite! A już najwspanialsze jest to, że dziennik nie ma żadnego wykoncypowanego zakończenia. Nic nie wynika z założenia, planu. Wiele razy mówiłam i pisałam o tym, że nie ma dobrych zakończeń. Nawet najwybitniejsze powieści mają dopisane, dosztukowane zakończenie, bo tego wymaga konstrukcja, albo po prostu trzeba oddać, bo drukarnia czeka. Najlepsi pisarze nie potrafią zakończyć. Po prostu koniec wyznacza się sam, jak mówił jeden z bohaterów mojego opowiadania. Przynajmniej powinien. Koniec jest integralną częścią konstrukcji dziennika, tych dat właśnie. Siła zakończenia dziennika polega na tym, że jedna z tych dat jest ostatnia. Może nawet pojawić się ostatnie słowo bez kropki. […] 

Czerwiec – wrzesień 2013 r. na trasie Tarnów – Rzeszów – Zakopane – Warszawa