FRAZA NR 79-80 / 2013 – PORTRETY

Andrzej Niewiadomski

K

(esej podróżny)

Most wyłaniał się zawsze z mgły i z nocy, obmacywanej światłami reflektorów żuka, nysy, bądź rzadziej – autobusu. Odgłos jazdy po jego nawierzchni, tak inny niż odgłosy pojazdów sunących jednostajnie po szosie, zawsze kojarzył mi się z widokiem drewnianych poręczy i całej tej konstrukcji, budzącej za każdym razem tę samą ciekawość. Tym bardziej, że każdej zimy, co widywałem w telewizji, toczyła się zażarta walka z krą o jego byt. Budziłem się sam, kiedy dojeżdżaliśmy do Wyszogrodu, nie potrzebowałem do tego rodziców, tak jakby rozżalony, że noc nie pozwala mi go sobie obejrzeć w całej okazałości. Podobnie było w Wyszkowie, i podobnie szary był i ciemny obraz towarzyszący mojemu wspomnieniu mostów warszawskich, za którymi pociąg zapadał albo w zupełną ciemność tunelu, albo też w ciemności mniej zwarte, przerywane smugami peronowych świateł, i rozproszonych, mdłych blasków, z których trudno było wyłowić nazwy mijanych stacji, wiosek i osiedli. Mazowsze i w ogóle wnętrze kraju to była czarna dziura w drodze na południe. I nawet kiedy okoliczności sprzyjały, to i tak prawdziwe atrakcje zaczynały się gdzieś indziej, dalej, poza tą rzeczywistością, która była światem niskich domów, jakiejś nijakości, karykaturalnych miast i miasteczek kłócących się z moim pojęciem miejskości wyniesionym spośród pruskich wzgórz. Zatrzymywaliśmy się czasem gdzieś i pamiętam, jak bardzo chciałem utrwalić sobie konkretne miejsce, zbudować jakąś jego strukturę mentalną, ale nic w tej sprawie nie można było zrobić, świat ów był pozamiatany, przygarbiony i skulony w sobie. Nawet Warszawa widziana z perspektywy nocnych, przelotowych ulic nie robiła należytego wrażenia, a jedynym wyjątkiem – a być może tylko kaprysem pamięci i umysłu – był przejazd przez Żyrardów z jego siatką regularnie rozplanowanych jezdni, budynków i przemysłowym zapleczem. Wnętrze Polski było ziejącą, niezróżnicowaną pustynią, na której od czasu do czasu widywałem fatamorganę, taką jak Żyrardów czy most w Wyszogrodzie. Nie lubiłem jako dziecko przemierzać tego wnętrza, to tak jakby wyłonić się z lasu i pozostać bezbronnym w drodze ku górom, które znów dawały schronienie. Ale Galicja była daleko, a noce długie, męczące i płaskie. 

Ubolewałem nad tym zwyczajem jeżdżenia w nocy, wypraw na noc, nocnych rozkładów, podróży odbywanych w tłoku i zaduchu. Buntowałem się przeciwko temu, czuwając i wytężając wzrok, tak żeby zobaczyć, co tylko się da i niczego nie uronić. Wzbudzałem tym podziw dorosłych, ale musiałem też w sobie toczyć walkę ze znużeniem i brakiem punktów odniesienia. Czyli dość wcześnie zorientowałem się, że nocne przemieszczanie się zaprzecza idei podróży, jak w ogóle tak modne, a może po prostu uważane przez wielu za naturalne i oczywiste, nocne życie zaprzecza idei robienia czegokolwiek, co miałaby w nas zostawić trwały ślad. Noc nie nadaje się ani do kochania, ani do picia alkoholu, ani do czytania i pisania książek, noc nadaje się wyłącznie do spania, a cóż to za podróż, jeśli budzimy się i już jesteśmy na miejscu? Jakże często spotykam się z westchnieniami: chętnie pojechałbym tu i tu, gdyby ktoś przeniósł mnie tam od razu… Nieumiejętność podróżowania przykrywa, jak myślę, inne braki, niedomagania życia wewnętrznego, które w pełnym świetle, czy tylko półcieniach przedstawia się zupełnie inaczej, szczególnie wtedy, gdy inni krzątają się wokół spraw rutynowo realizowanych. Kochajcie się rano, płódźcie dzieci z mgły, rosy i słońca, upijajcie się przed obiadem półtonami, cieniami poruszającymi się w świetle, wyruszajcie w podróż wraz z brzaskiem i docierajcie na miejsce przed zmrokiem, oplatajcie myślą tę jasność, jaka rodzi się w oku. 

Co do tego mam przynajmniej jednego sojusznika: wszystko wskazuje na to, że także K. – gdyby nie nagłe napady bezsenności w różnych zapadliskach czasu – nigdy nie prowadziłby żadnego „nocnego życia”. Nie da się jednak w zupełności pozbyć jego piętna, bo przecież coś z tych chwil jednak rzutowało na jego dzienne zachowania, a przynajmniej na jedno z nich, z czego K. jeszcze nie do końca zdawał sobie sprawę. 

Południe otwierało się za lasami sieniawskimi, ale nigdy nie okazywało swojego oblicza w pełni, dopóki nie stały się widoczne wieże jarosławskiej starówki, przesłonięte żelbetowo-metalową, nabitą nitami, konstrukcją mostu nad Sanem. Tym razem błyszczącego w świetle, przekraczanego jak przedsionek jasności ruchliwej, gwarnej, niknącej w ciasnych ulicach, nigdy pustych, i kulminującej nad farą, benedyktynkami, cerkwią i dominikanami, których szczyt fasady widoczny był także z pociągu nadjeżdżającego od strony Rzeszowa. Ale tamten widok wydawał się istotniejszy, tak jakby po mordęgach braku struktury pojawiało się coś, co pozwoli osiąść oczom w jakiejś sieci widzialnych świadectw ludzkiego działania, planowego i ułomnie skończonego. Zresztą, nawet jeśli zdarzało mi się wówczas – jak innym – osłabić swoją czujność, zasnąć, wyłączyć się, to nagłe przeniesienie, bez tego widoku, było prostym nawiązaniem, nowy jarosławski dworzec wydawał się bliźniaczym spełnieniem dworca olsztyńskiego, będącego zawsze koniecznym przystankiem w drodze na południe. Być może, jak często bywało i wówczas i później, kopiowano te późnomodernistyczne, rodzime projekty, i powstawały, niezależnie od specyfiki terenu, tradycji i architektury jednakowe dworce, szpitale, urzędy i szkoły – niemniej jednak to konkretne podobieństwo obu dworców świadczyło w mojej głowie o jakiejś trudno uchwytnej unii pomiędzy tak różnymi światami, światami oddzielonymi gigantyczną wyrwą Mazowsza czy w ogóle centralnej Polski, i w dziecięcym umyśle odległymi od siebie, tak jak Europa i archipelag wysp filipińskich.

  Przeskoczyć tę przestrzeń, mieć za sobą wiatr hulający między blokami i w wyrwach sklepionych głucho bram, karłowatych drzew i nader sypkiej ziemi, produkującej równie sypkie widoki, to był warunek konieczny, to tam rodziła się obietnica miasta na wzgórzach lub wzgórzu, bo prawdziwa Galicja to były garby i zapadliska jako miejsca ludzkich siedzib, majaczące na horyzoncie góry, po których pełga przymglone nieco, duszne światło i przygotowuje spektakle różnych odcieni zielonego, od bladych, jak choinkowe dekoracje, aż do czerni niemal tych wszystkich najeżonych, gęstych drzew zaludniających stoki, jakby w wiecznej rywalizacji ze wspinającymi się na stoki domami i domkami, chcącymi przełamać ciasnotę dolin, z językami dachów, z rozpełzłym, ludzkim zuchwalstwem, samoograniczającym się jednak, bo zredukowanym do trwania, do zaznaczania na każdym kroku mozolnej codzienności życia. To była ta lepsza Galicja spośród dwóch mi znanych, szczególnie jeśli przybierała postać miasta o ciasnych ulicach i szarych secesyjnych czy eklektycznych fasadach, znacznie lepsza od tej peryferyjno-nizinnej, położonej na północ, zachowującej jakiś związek z widokami wnętrza kraju i niemal pozbawionej efektownych sylwetek i zwieńczeń, takich jakie witały mnie gdy tylko wyłaniał się most, i trzeba było wykonać ten ostatni skok, za San, by zasnąć snem kamiennym w kamienicy, której mury zebrały już ciepło z wszystkich okolicznych słońc i domów i zamykały się nade mną jak hermetyczna kapsuła centrum miasta, by w ciągu kilku nieświadomych godzin oczyścić moją myśl i wzrok z trudów poszukiwań jakiegoś punktu zaczepienia w tamtym świecie, przejezdnym, nocnym często i obcym. 

Znacznie później miałem zmodyfikować swoje sądy na temat nadrzecznych nizin, składając lubaczowskie i ulanowskie wizyty, ale to było potem, a – jak wiemy – potem liczy się jakby mniej, potem jest po to właśnie, by modyfikować, zmieniać, korygować, poprawiać, udoskonalać i psuć, odbudowywać i niszczyć, więc wobec potem jesteśmy nieufni, słusznie zresztą, nieufni, póki nie uda się go wkomponować w jakieś teraz, a najlepiej w jedno teraz, i umieścić gdzieś blisko ramy obrazu. 

Budziłem się w pełnym świetle dnia i ech głosów dobiegających z podwórza i z równolegle do śródmiejskiej ulicy, przy której stała kamienica zamieszkała przez rodzinę brata matki, biegnącej, węższej uliczki, zaangażowanej w bardziej skryte, aczkolwiek ciekawsze w związku z tym formy życia. Tłok i wielość niknących w szarych barwach detali fasad, mały kościółek świętego Ducha wciśnięty między ciąg budynków Grunwaldzkiej, ruch wpuszczony w pulsujące, wąskie wąwozy ulic, zagłębiałem się w świat miejski o nieco większym rozmachu i znacznie mniej chybotliwie zarysowanych normach niż na północy. Coś łączyło te światy, tak, jakaś unia ponad przemierzonymi w te niespokojne noce i męczące dni terenami środkowej Polski, lecz była to więź nader enigmatyczna, cienka, o jakiej nigdy nie wiadomo, czy wytrzyma jakąś kolejną konfrontację z realiami. Być może dlatego, że miejscowi od zawsze funkcjonowali w tej otoczce (już) nieobcego im świata, będącego peryferyjną odmianą wiedeńskich perwersji i miazmatów, pokręconej południowogermańskiej duszy, wypełniającej do tego luki w przestrzeni pomiędzy potężnymi kościołami, pamiętającymi czasy innej świetności. To wszystko było ich, istniało – wydaje się – w sposób niepodważalny, z ledwo dostrzegalnym nalotem peerelowskich porządków. Chodziłem z krewniakami nie na „rynek”, lecz na „targowicę”, mieszczącą się w specjalnie przeznaczonej do tego hali, gdzie przyjęto jeden kierunek ruchu, i gdzie nie było mowy o żadnej anarchii, chodziłem nad San, obok mostu, gdzie kąpano się w najlepsze i wokół benedyktynek wokół wysokiej skarpy porośniętej orzechami włoskimi, których gaj zawsze mnie zaskakiwał i wprawiał w podziw. Jarosław otwierał się na jakieś inne, nieznane mi perspektywy, chociaż jego ciasnota, a przez to nieodparte wrażenie miniaturowości, kłócące się wszak z realnymi danymi, w pewnym sensie odpowiadały warmińskim wzgórzom i budynkom, będącym – tak to zawsze widziałem – jakąś stonowaną, kieszonkową wersją surowej północy, taką z litografii Bilsa, którą interpretować można w kategoriach „boskiej ręki” tudzież „ludzkiej przemyślności i pracowitości”. Tyle że litografia przedstawiała świat nieistniejący, a ten tu trwał w najlepsze i obradzał nieprzebraną ilością włoskich orzechów i blasków na ciemnej rzece, rozlewającej się pośród gęstwiny łóz, gadał i turkotał setkami konfiguracji kamienia, bruku i tych szarożółtych ścian, targował się zawzięcie z pustką, przebijał ją swoją żywotnością, żonglował nią i podbijał, tak że szybowała wysoko, odbijając się od sufitu północy, spadała, dopóki nie zakleszczyła się między imadłem tego sytuacyjnego sojuszu i uległa ostatecznemu zniszczeniu. 

A żeby nie było idealnie, tu też mieli jakieś formy obcości, tych zmityzowanych ze szczętem za czasów mojego dzieciństwa Ukraińców, choć przecież ci tutejsi całkiem obcy nie byli, jednakże w mojej świadomości pokaźna cerkiew greckokatolicka, zamknięta na głucho spełniała rolę pieczęci innego, zresztą omijało się ją szerokim łukiem, nigdy nie dochodząc do krańca ulicy biegnącej od rynku ku skarpie. A przecież nie było tam żadnego szlabanu ani innych przeszkód, a przecież są takie ulice, których otwarta perspektywa prześladuje nas jak w uporczywie wracającym śnie, w którym czegoś się prawie dotyka, ale nie może dotknąć, tyle że tym razem była to jawa i coś w rodzaju wewnętrznego nastawienia, nie niechęci, jakie nakazuje skręcać zawsze w prawo lub lewo, nie dochodząc do końca. 

A żeby nie było całkiem ładnie – lecz nie wiem, czy przemawiało to na niekorzyść miejsca – towarzyszył mi niemal wszędzie dziwny zapach stęchlizny, szarego, zlepionego w upale kurzu, zjadającego otoczenie powoli i systematycznie, ale w sposób prawie niewidoczny, gdyż miasto było jakby nastawione na ubytki, wyrwy, brakujące pierzeje, nierówności i wyboje, plamy, drzazgi, rdzę i nieregularne wyspy chropowatych tynków. Może wtedy zrodziło się niejasne przeczucie, że wszelkie wysiłki, by przypudrować twarz tego czy jakiegokolwiek innego miasta zawsze prowadzą w stronę kiczu i zabierają nam możliwość dialogu, tak jakby ktoś nagle wyłączył mikrofon lub wyprosił z sali. Tam, w Galicji, te wszystkie nowe rzeczy, jeśli się pojawiały, dworzec, kino na Słowackiego, dom handlowy na rogu Grunwaldzkiej i Kraszewskiego, o ile czegoś nie pomyliłem, choć na pewno nie pomyliłem niczego w perspektywie obrazu pamięci, potrafiły się jakoś wpasować w świat skrzętności i stęchlizny, nie narzucały się zbytnio ze swoją szatą, kolorem, jeśli już, to z funkcją, ale to w tym mieście nie stanowiło akurat wyjątku.

Być może właśnie dlatego, że nie pamiętam wielu konkretnych wydarzeń z czasu tych podróży, pozostaje mi tylko coś, co można byłoby nazwać przetworzonym wrażeniem przestrzeni, nie wiem, co działo się w sferze świętowania, rodzinne szepty i kłótnie to były sprawy dosyć niejasne, błąkają się jedynie po głowie te codzienne czynności, które zmuszały do tego, by wynurzyć się z bramy kamienicy, dotknąć stopą sparzonego asfaltu i płyt chodnikowych, przemaszerować kładką nad fosą i stanąć w cieniu ratusza lub kamienicy Orsettich, błąkać się po spadkach i zakrętach, do fary i niżej, głębiej w skumulowane na dnie, pod wzgórzem ciepło wyparowujące z rzeczy gęstych, zderzających się ze sobą niezbyt gwałtownie, tak jakbym słyszał skrzypienie w rytm regularnych poruszeń jakiejś maszyny, pojazdu lub skóry i dyszla. Od dość dawna miałem kredyt zaufania i pozwolenie na te samotne wędrówki, pośród dziecięcych, nieszkodliwych, a czasem wręcz pożytecznych manii, umieszczano bowiem moją predylekcję do map, co rzutowało na stopień orientacji i perspektywę szczęśliwego powrotu. Trudno powiedzieć, że odkrywałem coś wówczas, uczyłem się raczej nowej tożsamości, wchodziłem w rolę, konkrety zdarzały się „po drodze”, ważniejsze zdawało się oddychanie zagęszczonym, galicyjskim powietrzem, atmosfera raczej nie księżycowa, lecz jowiszowa; nie było to wiadome, cóż można zrobić z tym terytorium, ani jaki jest cel jego istnienia, po prostu mało świadomie – a jednak – uczyłem się w nim żyć. 

Jarosław – i nie wiem jak to się stało, biorąc pod uwagę logiczno-praktyczne uwarunkowania – był nie tylko symbolicznym, ale rzeczywistym miejscem startu, bramą wiodącą na południe, stąd wyjeżdżając trafiałem później do Przemyśla, ocierając się o niedostępność innej bramy, stąd wyjeżdżając trafiałem do Krosna i dalej na zachód i mościłem się w „swojej” Galicji, rozciągającej się między Przemyślem i Bieczem, której centrum niepostrzeżenie stało się inne wzgórze, noszące na sobie – zamiast pięknych sylwet kościelnych – garb ruiny. Napisałem jakby z rozpędu o Przemyślu i Bieczu, choć równie dobrze mogłoby być „między Medyką a Gorlicami”, a jednak coś mnie podkusiło, coś kierowało uwagę na te punkty, być może dlatego, że przybywałem z przybranego kraju Krasickich i Kromerów do ich punktu wyjścia i może właśnie w ten sposób zaczynałem na mapie rysować linię łączące te odległe rzeczywistości, wyobrażając sobie dostojnego biskupa Kromera na kanonii, patrzącego na Zalew Wiślany u stóp katedralnego, fromborskiego wzgórza, albo też księcia poetów, który zmierzając do Sztynortu zabawia przez pół dnia w Reszlu i pasie wzrok – zanim zda się na łaskę i niełaskę wielkiej, surowej tafli jezior i polodowcowych głazów, niemających w sobie już nic z klasycznej harmonii – obmierzłym mu barokiem Stoczka, Świętej Lipki i tego małego kościółka u podnóża reszelskiego zamku, w którym dziś rozlegają się greckokatolickie śpiewy (obmierzłym, ale może nie do końca, skoro trzymał przy sobie malarza Augustyna Mirysa, który w Galicji tak barokowo przyozdobił tyczyńską farę), co jest niewątpliwie pewną formą rewanżu za grzechy bardziej bliskiego mi przodka poety, Marcina, któremu zamarzył się przemyski Karmel, rzymski i tonący w przepychu sztukaterii w nawach. Nie wiem, jak czuli się owi synowie Sanu i Ropy gdzieś daleko, ale na pewno przychodziło im to łatwiej, w końcu Kromer – sam autor dzieła, jakie miało ogarniać potęgę Rzeczpospolitej i jej prawa – musiał mieć świadomość różnorodności tego tworu i nadzieję na „cywilizacyjną misję”, gdziekolwiek znalazłby się, tam liczyłaby się lojalność i coś w rodzaju dumy ze zdolności asymilacyjnych. Co zapewne nie dotyczyło już autora Mikołaja Doświadczyńskiego, u którego z tą lojalnością nie było chyba najlepiej, nudził się w Heilsbergu, zakładał ogrody tam, gdzie trudno było o to, biblioteki, narzekał na zimno, budował oranżerię, słowem: robił długi. Takich miałem – trzeba to przyznać – dość egzotycznych łączników między północą i galicyjską prowincją, kiedy więc patrzyłem na ruinę zamku, miałem pełne prawo czuć, że są to resztki, które mieszczą w sobie klęskę i tamtego, odległego dominium, które uczyniło z księcia poetów ostatniego, bardzo niefortunnego strażnika własnej autonomii, i tego latyfundium nie tylko Krasickich, lecz także Skotnickich czy Firlejów. 

Okolice Krosna to były ruiny, to był zamek – majestatyczny i królujący nad okolicą, mimo stałego ubywania jego materii i kolejnych katastrof, na skutek których waliły się kolejne jego ściany. Po miniaturowej starówce krośnieńskiej wystarczyło wspiąć się na Koronę lub zobaczyć z okien autobusu czy samochodu biorącego na wybojach jej zachodni stok, z wysokości Góry Garncarskiej tę jasną szarość ruiny na tle ciemnych lasów i ciemnych chmur. Nie wiem, czy zawsze wtedy myślałem o klęsce, dogorywał stary system i właściwie należałoby już myśleć o końcu nowego, ale jak mi się zdaje, bardziej bliskie było mi wtedy zwykłe zachłyśnięcie się odmiennością i nowymi konfiguracjami odbijającymi się w mojej źrenicy. Jeździłem jak szalony do E., która chciała pisać pracę magisterską z Goszczyńskiego, miała tego Goszczyńskiego na wyciągnięcie ręki, a ja buntowałem się, że ktoś taki przychodzi po moim świecie Kromerów, Knobelsdorfów i Krasickich ze swoim ciemnym, posępnym żalem utraty. Nie wiedziałem jeszcze wówczas, że dla nich wszystkich tam, nawet dla tych, co nie czytali, Goszczyński był bardziej tym od „sadzenia róż” niż od żalu i frenezji, choć E. przechodziła wtedy dziecięcą chorobę Zamku kaniowskiego nie odrzykońskiego i Stacha Przybyszewskiego, co i tak nigdy nie wychodziło poza zaklęty galicyjski krąg. E. mieszkała na dnie doliny, między skupionym i podrasowanym zbiorowiskiem starożytności Krosna a światem zamku, przywoływanym w licznych rozmowach jako pierwsza i najważniejsza atrakcja okolicy, a zatem rzecz konieczna do zobaczenia – i może przez tę ważność i swoje prymusostwo ciągle odkładana na rzecz spotkań z ludźmi, sprawunków i tego, co tak ładnie i sprawnie nazywamy codziennością. „A tymczasem widmo zwaliska po całych dniach mię prześladowało. Panując wzniosłym położeniem nad okolicą, zdawało się z każdej strony zachodzić mi w oczy. Nie było zmiany cienia i światła, w której bym go nie widział; nie było fantastycznej postaci, której by nie wywiodło z mojej wyobraźni”. Życie ze światem E. było ciągłym czekaniem na ziszczenie się hasła: „Jutro idziemy na zamek”, tak jakby zamek mógł coś wyjawić, wyjaśnić lub dodać splendoru naszym uczuciom. Nie naciskałem zbytnio, obwiniając się w duchu za ów pociąg do martwych murów i niezbyt wysokich gór, których pokonanie starczyłoby pewnie, a może nawet nie, na jakąś brązową ledwie odznakę w klanie szalonych turystów i krajoznawców. Obwiniając się, bo choć tak naprawdę z turystami nie miałem nic wspólnego i słowo to napawało mnie z czasem lękiem, a nawet odrazą, powtarzałem sobie nie wiedząc, że powtarzam, iż „badanie mojego kraju pod każdym względem jest wrodzoną mi namiętnością, a widok okolic szczególniejszy ma dla mnie urok, mocniejszy niemal niż znajomości z ludźmi”. Szybko zorientowałem się, że skrzętność, która tak mi zrazu imponowała, rodzi w sobie jakieś alibi w postaci nie machnięcia ręką, ale stwierdzenia „to trzeba koniecznie zobaczyć”, nie niosącego nic konkretnego poza możliwością zajęcia się wreszcie tym, co – w ich mniemaniu – istotne. „Obok ich gumien, obok ich gorzelni czymże są te wszystkie, choćby najpyszniejsze, zwaliska? Wiadomość jarmarków w pobliskim miasteczku, zabawa sąsiedzka, szczegóły jakiegoś wesela lub pogrzebu tyle zatrudniają ich pamięć i myśli, że nie ma w nich miejsca dla podań jakiejś tam ruiny”. „Odrabiałem” za E. jej pracę magisterską, a raczej próbowałem ją pchnąć na bardziej niebezpieczne tory, być może usiłując ją wciągnąć w ten świat upadku i przemieszczenia, jaki dany mi był od dzieciństwa. Niech tam Stachu, jego kobiety i dzieci, niech tam rzeź, ale prawdziwa groza jest gdzie indziej… Niestety, seminarium romantyczne zlikwidowano na naszym prowincjonalnym uniwersytecie z braku chętnych i E. została na lodzie razem z nagą duszą Stacha i swoim nagim ciałem wydanym na pastwę przybysza z północy. I do tego zostaliśmy bez zaplecza teoretycznego do budowania romantycznych kontekstów naszego bycia razem, a jakoś niespecjalnie czas sprzyjał temu wszystkiemu, co często romantyzmem nazywają niekoniecznie nawet rozegzaltowane panienki i panie, a co wyposażone jest w tak liczne rekwizyty, pośród których można się zagubić i utopić. 

Snułem się więc po dolinie, wracałem z centrum Krosna pieszo, jakieś trzy do trzech i pół kilometrów, nie więcej, przez górę za kirkutem, by raz jeszcze spojrzeć na zamczysko, smutny i sam pełen winy, wstydząc się za to, co było i – skąd o tym wiedziałem? – za to, co będzie, stawałem na chwilę szukając ścieżek na skwapliwie i skrupulatnie podzielonych miedzach i prawem przepisanych przed dwustu laty granicach, na co wszędzie były papiery, po czym wracałem na Sporne, jakby nie dosyć mi było spornych kwestii, jakie kotłowały się wewnątrz od dawna i pozostawały w nierozstrzygalnym konflikcie. A tu zamkowa, słynna granica z lektur szkolnych spływała w dół grzbietami i dolinami potoków, fos, miedz i płotów i właściwie trudno było zorientować się, który dom stoi na administracyjnie przyporządkowanym gminie lub miastu terenie. Jeździłem rowerem między Korczyną i Odrzykoniem, a kiedy wracałem z Krosna, widziałem – poza ruinami na górze, które były najistotniejsze – wieże kościołów w tych miejscowościach, nielubiany przeze mnie neogotyk, i jednałem te światy ze sobą jak mediator, który przychodzi skądinąd i godzi zwaśnione strony, co wszak miało jakieś uzasadnienie, rychło dowiedziałem się bowiem, że granica między gminami rzeczywiście, fizycznie przebiega przez środek ruin. Może dlatego właśnie Sporne było mi najbliższe, śniłem, że E., urodzona i wychowana na dnie tej granicznej doliny jest kimś, kto bezbłędnie rozpozna te wszystkie napięcia stref pogranicznych, niuansów przenikania, ale nie żadnych tam narodów i kultur, w tym popularnym dziś ble-ble-ble języku, ale w języku sporu, niemającego końca, nigdy nieosuwającego się w rzeczywistość doktryny, choćby tej najskrzętniej maskowanej hasełkami o wolności myśli i wymianie intelektualnej. […]  

Andrzej Niewiadomski