FRAZA NR 59-60 / 2008 – SZUBERIADA: UKRAINA, PODKARPACIE, ŚWIAT

Fryderyk Hunia
O nieuważności czyli o tym, jak dziś ludziom zbrakło czasu, by być
Na marginesie trzech zdań Janusza Szubera (fragment)

III. Grzech nieuważności

Niezdolny do życia w tej chwili, tylko w przyszłości i przeszłości, w lęku i smutku! Teologowie są więc kategoryczni: Taka jest właśnie sytuacja i definicja grzesznika: Człowiek bez teraźniejszości.

Emil Cioran

Naiwny. Teraz wiem,
że nieuwaga jest grzechem nie do wybaczenia.
A każda drobina czasu ma wymiar ostateczny.

Janusz Szuber

Nieprzypadkowo to Miłosz zwrócił uwagę na poezję Szubera i nazwał ją poezją uważną. Uważną na konkret, na zmysłową fakturę rzeczy. Jej autor mówi wszak expressis verbis: „W obliczu abstrakcji czuję się niepewnie; odpycha mnie jej oschłość, nie ufam sylogizmom”. Uważność tej poezji czerpie swą siłę z pamięci. Pamięć jest tej poezji elementarnym żywiołem. Ona zdaje się patrzeć na świat przez medium pamięci. „Pamięć mój jedyny paszport” – mówi poeta w wierszu Sen kornika.

Ale jest jeszcze inny rodzaj uważności, którą chciałbym nazwać uważnością na czas bycia (Grecy zdefiniowali wszak życie jako chronos tou einai – „czas bycia”). Przedmiotem niniejszej medytacji jest właśnie uważność tak rozumiana. Te dwa rozumienia uważności nie muszą, a nawet nie mogą iść ze sobą w parze. Dla tej drugiej bowiem, pamięć nie tylko, że nie jest sprzymierzeńcem, lecz stanowi wręcz przeszkodę, czynnik zakłócający widzenie rzeczywistości takiej, jaką jest – właśnie w jej Takości. Jej negatywny wpływ sprowadza się w gruncie rzeczy do tego, o czym pisał w jednym ze swoich esejów A. Huxley: „Umysł, który niewolniczo podąża za posthipnotycznymi sugestiami albo jest tak uwarunkowany przez emocjonalne wspomnienia, że na to żywe Teraz reaguje tak, jak gdyby było martwym Wtedy, nie może zrozumieć rzeczywistości, tak jak jest ona ofiarowana chwila po chwili”.

Przedmiotem naszej szczególnej uwagi jest tu – jak się rzekło – ta druga – niepochodząca z „przędziwa pamięci”, lecz rodząca się na gruncie medytacji – uważność. W przeciwieństwie do tamtej, którą możemy nazwać horyzontalną i kwantytatywną (w imieniu której Szymborska przeprasza czas „za mnogość przeoczonego świata na sekundę”) – ta druga, którą nazwalibyśmy wertykalną i kairologiczną, jest zdolna w jednym momencie przeżyć cały czas świata. Na gruncie poezji najdoskonalszą jej realizacją jest haiku – rodzaj poezji nieodłącznie związanej z medytacją zen.

Miłosz w wielu swoich – powstałych pod wpływem błogosławionych chwil samozapomnienia – wierszach, wydaje się zbliżać do tego stanu uważności czystej, jakiej żąda od nas zen (np. w wierszu Dar). Poeta ten zdawał sobie doskonale sprawę z ambiwalentnego charakteru pamięci: Ona była dlań z jednej strony gwarantem własnej (także poetyckiej) tożsamości, z drugiej natomiast – źródłem cierpienia. Znamienne są w tym kontekście jego słowa w Piesku przydrożnym: „Oby moje wiersze pomogły czytelnikowi zamieszkać w Teraz. I obym jako człowiek został wyleczony z chorób pamięci”. Wynika z nich, iż jedynym lekarstwem na choroby pamięci jest powrót do mądrości bycia w obecnym Teraz – do tej konkretnej chwili – z całą jej doczesno-metafizyczną treścią. Powrót – innymi słowy – do „rzeczy tego świata, które są i dlatego cieszą”. Tylko w takim, do ostateczności („absolutnie bez domieszki” – jak powiedziałaby S. Weil) uważnym byciu w Teraz, jest możliwe doświadczenie apokastasis, o którym pisał autor Drugiej przestrzeni, bowiem każde aktualne Teraz – jeśli jest tak uważnie przeżywane – „wyczerpuje wszystkie eony i wszystkie światy” (R. Panikkar).

Miłosz – jak powiedzieliśmy – zdawał sobie sprawę z tego, że pamięć przeszkadza nam w naszym spotkaniu twarzą w twarz z chwilą obecną, pierworodną czystością obecnego – za każdym razem nowego – Teraz. Zmąconemu przez pamięć spojrzeniu umyka wszak gigantyczna nowość każdego momentu. „Każda chwila – pisze Panikkar – jest tak całkowicie nowa i jedyna w swoim rodzaju, iż nie możemy nawet zrozumieć ogromnej różnicy w stosunku do poprzedniej”. Zabarwiona pamięcią o przeszłości nasza percepcja bezpowrotnie gubi tą – za każdym razem nową – jakość istnienia, którą z nieustającą hojnością ofiarowuje nam Rzeczywistość pod postacią każdej chwili Teraz.

Jak na tak – radykalnie – rozumianą uważność, poezja Szubera wydaje się zbyt przytłoczona nadmiarem pamięci. Zabicie pamięci jest dla św. Jana od Krzyża warunkiem koniecznym zbliżenia się do Boga. Pisze on: „Jeśli uda się komuś zabicie pamięci, to jest on jeden jedyny stopień mniej doskonały od stanu jedności z Bogiem”.

Nie znaczy to jednak, że ta głęboka wertykalna uważność jest obca metafizycznej samowiedzy Janusza Szubera. Dobitnym tego świadectwem jest jego wiersz Chłopiec mieszający powidła, który stał się inspiracją do napisania niniejszej medytacji o uważności. Jego ostatnie trzy zdania są ekspresją niezmiernie u współczesnego człowieka rzadkiej chwili błogosławieństwa, w której zdajemy sobie nagle sprawę z tego, że czas to życie, że każda chwila jest życiem, a więc że każda jest tak samo – to znaczy nieskończenie – drogocenna. Oto końcowe fragmenty tego wiersza:

Prawdziwe o trwałości diamentu miało się
Przecież dopiero wydarzyć w nieokreślonej bliżej
Przyszłości i, jak mi się wydawało, wszystko dotychczasowe
Było jedynie zapowiedzią tamtego. Naiwny. Teraz wiem
Że nieuwaga jest grzechem nie do wybaczenia.
A każda chwila ma wymiar ostateczny. (podkreśl. moje F.H.)

Jest to rozpoznanie z gatunku tych, które radykalnie zmieniają nasze dotychczasowe myślenie o życiu i świecie, i ukazują je w zupełnie nowym świetle. Jego istotą jest świadomość, iż prawdziwego życia nie należy szukać gdzieś na zewnątrz – w jakiejś innej przestrzeni i innym czasie, lecz że właśnie w każdorazowym Teraz i Tutaj naszego codziennego życia jesteśmy już w samym jego centrum. Owo przeżycie, w którym budzi się w nas świadomość, że każdy dzień naszego dotychczasowego życia był nieskończenie ważny, że wszystko wokół nas było wiecznością, której nie wolno nam było przegapić – jest równoznaczne z przebudzeniem do prawdziwego życia albo – krótko – z oświeceniem. Jedyną chwilą, by żyć prawdziwie jest zawsze ta – obecna Teraz – chwila. Ale my – jak słusznie pisze Thich Nhat Hanh – nie potrafimy być żywymi w chwili obecnej. „Bycie żywymi odkładamy na przyszłość, nie wiedząc dokładnie jak odległą. Możliwe, że w całym naszym życiu nie będziemy żyć naprawdę”.

Są takie okresy w życiu człowieka (szczególnie we wczesnej młodości, w których rzeczywiście „nam się wydaje”, że to, co Teraz przeżywamy niewiele ma wspólnego z życiem naprawdę, życiem serio, którym – jak nam się właśnie wydaje – zaczniemy żyć dopiero Kiedyś; że to Tu-Teraz wobec oczekiwanego jakiegoś Tamtego jest tylko przygotowaniem, tylko mostem, że ma się ono tak do Tamtego, jak zapowiedź do spełnienia.

W obecnej woluntarystycznej – na podbój przyszłości, a nie na pogłębienie teraźniejszości nastawionej – cywilizacji, powszechne jest przekonanie, że pewne okresy naszego życia należy podporządkowywać innym – rzekomo ważniejszym, które staną się naszym udziałem dopiero w „nieokreślonej bliżej przyszłości”. Jest to skutek błędnego rozumienia czasu przez współczesnego człowieka, wyparcia z jego świadomości tej – we wszystkich dawnych kulturach żywej – prawdy, że czas to życie i podporządkowania naszego życia czasowi zegarowemu. O tej, wypieranej dziś coraz skuteczniej z naszej świadomości – prawdzie przypomina nam Panikkar w poniższym cytacie: „Każdy czas jest równie święty i świecki; czasu nie można dzielić tak, że niektóre okresy są dyskryminowane na korzyść innych. Dzieciństwo czy starość, granie koncertu czy przygotowywanie się doń w domu, studiowanie czy korzystanie z tego, cośmy studiowali, czas uczenia się czy czas nauczania – one wszystkie są czasami tej samej wartości, ponieważ realny czas jest życiem, a życie ma wartość samo w sobie, a nie w swoich osiągnięciach”.

Takie myślenie, że w imię tego rzekomo dopiero „prawdziwego”, które miałoby się wydarzyć w „nieokreślonej bliżej przyszłości”, można dyskryminować to obecne Teraz, widząc w nim tylko „zapowiedź tamtego” – Panikkar nazywa mitem czasowej kauzalności, albo mitem teleologicznego myślenia o czasie.

„Synami chwili”, jak wiadomo, nazywano sufickich mistyków. Ale każdy, kto – prędzej czy później – zda sobie sprawę z tego, iż „nieuwaga jest grzechem nie do wybaczenia”, że „każda drobina czasu ma wymiar ostateczny” – i tą świadomością zacznie żyć dzień po dniu, chwila po chwili, może być nazwany „synem chwili”. Jednakże przytłaczająca większość z nas śmiertelnych, miast być owymi „synami chwili”, a więc synami czasowiecznego Teraz, godzi się bezwolnie na los „synów marnotrawnych” czasu, którzy ten drogocenny dar istnienia -jako człowiek – trwonią niefrasobliwie na coś zupełnie innego, niż to „jedno, które jest konieczne” – o którym mówił Jezus do Marty.

Niewielu tylko – jak się rzekło – zdaje sobie dziś sprawę z tego, że trwa w tym tragicznym zaślepieniu (awidji, jak mówi Wschód) i u niewielu dochodzi do owego nagłego „zwrotu (przewrotu) w najgłębszej siedzibie świadomości (o którym mówi się w sutrze Lankawatara), po którym – jak Szuber – możemy powiedzieć: „Naiwny. Teraz wiem…”. Wiem, że – jak inny poeta – Jan Twardowski – mówi:

Wciąż wieczność była z nami,
a nam się zdawało […]
że czas zmarnowany stale za krótki.

Ileż takich momentów w naszym życiu, w których czujemy, że czas zmarnowany i za krótki stale… Szczególnie dziś to odczucie, że czas stale za krótki, staje się coraz bardziej dokuczliwe. Nieużyźniany wiecznością czas kurczy się do wymiarów czasu zegarowego (chronos), który coraz bezlitośnie tyranizuje człowieka. Wyrzucamy sobie co prawda, że „czas zmarnowany”, ale jest to wyrzut nie tyle z powodu grzechu naszej nieuważności, który naraża nasze życie na „bezdomną wieczność przeoczenia”, ile raczej z powodu niedociągnięć we wcielaniu w życie sloganu time is money, który urasta do rangi podstawowego dogmatu w dzisiejszej – najbardziej pod tym względem ekumenicznej- panmonetarnej religii.

Wspomniane Szuberowskie trzy przełomowe zdania: „Naiwny. Teraz wiem / że nieuwaga jest grzechem nie do wybaczenia. / A każda drobina czasu ma wymiar ostateczny.” – są w istocie deklaracją powrotu do bycia w chwili, czyli – jak u Miłosza – postanowieniem zamieszkania w Teraz, w „rzeczach tego świata, które są i dlatego cieszą”. Nasza permanentna nieobecność w Teraz jest skutkiem naszej nieuważności. Ta ostatnia jest dla poety grzechem niewybaczalnym, ponieważ – jako skazująca nas na „bezdomną wieczność przeoczenia” – posiada wymiar eschatologiczny; ponieważ człowiek jest osobiście odpowiedzialny za swoje – spowodowane nieważnością – nieistnienie. Jakoż ten żyjący w permanentnym grzechu nieuważności współczesny „człowiek bez teraźniejszości” – nie istnieje. Wszak z istnieniem wchodzimy w kontakt poprzez ten punkt osobliwy, w którym czas styka się z wiecznością, jakim jest moment Teraz.

Ale dopóki żyje, może człowiek w każdej chwili wrócić do istnienia – wystarczy tylko skierować światło swojej uwagi na to – zawsze gotowe włączyć nas w misterium prawdziwego życia – obecne Teraz. Ten powrót ma zawsze u swego podłoża mistyczną intuicję, że ta codzienna rzeczywistość, z jej biedami i radościami, posiada wymiar ostateczny; że – mówiąc słowami K. Leonga – „Ten udręczony świat, ten świat pełen niedoskonałości, skarg, cierpienia i splamienia, jest w rzeczywistości nirwaną, gdybyśmy tylko nauczyli się widzieć go w nowym świetle””Intuicja ta pozostaje dziś żywa jaszcze tylko u kontemplatyków i (kontemplacyjnych) poetów – ludzi, których w ekstazę wprawia już sam fakt, że fakty są; niektórzy mają świadomość, że „każda drobina czasu ma wymiar ostateczny”: „Wciąż wieczność była z nami / a nam się zdawało”. Ona wciąż była i jest z nami. Ona zgoła „spowija nas, cokolwiek czynimy czy nie czynimy” (M. Pallis).Ona pragnie się nań objawić, ale nasze „za nerwowe” serce nie jest zdolne przyjmować. Każdego dnia i w każdym momencie:

Wszystko jest gotowe
I tylko czeka na ciebie.
Pełnia chciałaby ci się objawić,
ale twoje serce jest niezdolne przyjmować.

Ona (wieczność) – aby się nam objawić – potrzebuje tylko światła naszej uwagi, która wszakże – jak podkreśla S. Weil – musi być tak zupełna, że „ja znika”. W takim stanie – koncentracji uwagi doprowadzonej do ostateczności – w którym spotykam „wszystko z taką uważnością i oddaniem, jak gdyby nie było przeszłości i przyszłość była całkowicie nierzeczywista” (R.Panikkar), wszystko staje się okazją do urzeczywistnienia. Pisze o tym mistrz zen Fo-yan: „Podczas wszystkich codziennych czynności, kiedy widzisz barwę, jest to najlepszy moment do urzeczywistnienia, kiedy słyszysz ludzi, jest to najlepszy moment do urzeczywistnienia. Kiedy jesz i pijesz jest to najlepszy moment do urzeczywistnienia. Wszystko są to okazje do urzeczywistnienia, jeżeli transcendujesz we wszystkim podmiot i przedmiot, […]. To jest stale tutaj, lecz światowi ludzie tego nie rozpoznają”.

Nirwana – mówią mistrzowie zen – nie jest skutkiem jakiegoś osiągnięcia, lecz sprawą przebudzenia do rzeczywistości tego miejsca i tej chwili. Ona ostatecznie polega na otworzeniu się na to, co jest, i na totalnej akceptacji tego – takiego, jakie jest. „Nirwana – mówi Krasiński – polega właśnie na wygaśnięciu >pragnienia< czegoś innego niż obecne Teraz”. Temu samemu przekonaniu daje wyraz Thich Nhat Hanh pisząc: „Faktem jest, że my jesteśmy nirwaną. Przez 24 godziny jest nam do dyspozycji nirwana. Nie musimy jej szukać w jakimś innym miejscu, bowiem ona jest podłożeni (gruntem) naszego bytu”. Przez całe życie mieliśmy to przed sobą, a jednak tak niewiele z tego rozumieliśmy. Nie rozumieliśmy, że od prawdziwej rzeczywistości nic nas nie dzieli, że brama do niej pozostaje – w każdym miejscu tej przestrzeni i w każdym momencie tego czasu – zawsze otwarta. Toteż poeta, który „wie więcej niż można wiedzieć”, na pytanie, co nas dzieli, słusznie odpowiada:

Nic.
Ściana jest z powietrza.
A nam się wydaje nieprzenikniona jak kamień.

(E. Schönwiese)

Znowu pojawia się owo diaboliczne „A nam się wydaje…”, które za sprawą – jak mówi w tym samym wierszu Schönwiese – „naszej obłąkanej wyobraźni” każe nam widzieć zbyt „wiele rzeczy, które nie istnieją”. Ono stanowi istotę owego „iluzorycznego zdwojenia – o którym pisze Marco Pallis – pierwotnej jedności, wskutek którego drzewo życia w tajemniczy sposób przybrało pozór bycia drzewem dobra i zła”. To zdwojenie, jego zdaniem, stało się wzorem i zasadą rozproszenia na tym świecie.

Przeciwieństwem tego rozproszenia jest skupienie, koncentracja, a więc uważność, która ratuje nas nieustannie przed popadaniem w „bezdomną wieczność przeoczenia”. Jej przywodzicielska moc pozwala nam być zawsze tam, gdzie jesteśmy, zawsze na czas z chwilą obecną. […]

Fryderyk Hunia