FRAZA NR 58 / 2007 – PORTRETY

Dorota Filipczak
MAGICZNA PÓŁNOC KANADY W PISARSTWIE JANE URQUHART

Jane Urquhart to wielokrotna laureatka prestiżowych nagród literackich w Kanadzie i zagranicą. Choć jej twórczość podbiła niejeden rynek wydawniczy w Europie, w Polsce zna ją wąskie grono specjalistów z zakresu literatur anglojęzycznych. Doceniono ją już kilkanaście lat temu, czego wyrazem była praca doktorska obroniona na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz opublikowana tamże książka pt. In the Whirlpool of the Past: Memory, Intertextuality and History in the Fiction of Jane Urquhart (2003) autorstwa Anny Branach-Kallas. Badaczka ta jako pierwsza wprowadziła kanadyjską pisarkę do krytyki polskojęzycznej.

We wrześniu 2007 roku Jane Urquhart odwiedziła Łódź, by uczestniczyć w organizowanej przez Uniwersytet Łódzki konferencji pt.”Krajobrazy przetworzone”i udzieliła mi obszernego wywiadu, do którego odniosę się poniżej. Co stanowi o sile jej pisarstwa i dlaczego warto się nad nim pochylić?

Bohaterowie twórczości Jane Urquhart doświadczają własnego potencjału dzięki obcowaniu z krajobrazem, funkcjonującym często jak partner czy partnerka w związku emocjonalnym. W pierwszej powieści tej autorki pt. The Whirlpool akcja rozgrywa się w kanadyjskim otoczeniu wodospadu Niagara Falls. Trudno o bardziej charakterystyczny znak związany z Ameryką Północną na poziomie turystycznym. Jane Urquhart demontuje pocztówkowy stereotyp. W jej tekście osadzonym w realiach Kanady z 1889 roku Niagara staje się obrazem pierwotnego nieujarzmionego żywiołu, który wpływa na życie bohaterów i bohaterek, powodując wewnętrzną przemianę, jak ma to miejsce w przypadku Fledy, żony miejscowego historyka o imieniu David. Fleda poświęca cały wolny czas na obcowanie z wodospadem, co pozwala jej dotrzeć do własnych pragnień, podobnie jak wodospad, nieograniczonych konwencją. Zgodnie z duchem epoki Fledzie przypisana została typowo wiktoriańska rola”angel in the house”, czyli anioła, który swą obecnością uświęca i utrzymuje w harmonii dom dzielnego mężczyzny powracającego tam po trudach, jakich zaznał w zewnętrznej rzeczywistości.

Wspomniany David ma oczywiście swego Goliata. Dla Kanadyjczyków jest nim potężny sąsiad za południową granicą. David w powieści Urquhart upatruje swą misję w krzewieniu kanadyjskiego poczucia odrębności poprzez wygłaszanie odczytów na temat wojny angielsko-amerykańskiej z 1812 roku. Działania wojenne szczególnie dotknęły wówczas obszar Wielkich Jezior, o który toczył się spór. Cel badań Davida stanowi”zapomniana historia i pogrzebane naboje”. David jest miłośnikiem historycznej postaci, Laury Secord, która w wydarzeniach wspomnianej wojny odegrała, według niego, bardzo istotną rolę. David ożenił się z Fledą, bo przypominała mu Laurę Secord. Tym samym uczynił ze swej żony fantazmat związany z kanadyjską sprawą narodową, nie widząc prawdziwej kobiety, tylko ucieleśnienie swojej projekcji. Fleda swą kanadyjską kondycję pojęła zupełnie inaczej. Utożsamiając się z żywiołem wodospadu odrzuciła ograniczenia i, nie pozwoliwszy zamknąć się w domu, który David budował dla niej w pobliżu Niagary, odeszła. Urquhart nawiązała tu do typowego fenomenu w literaturze kanadyjskiej, czyli odejścia w krajobraz, który zaciera ślady zniknięcia i zachowuje jego tajemnicę. Imię Fleda nawiązuje zresztą do słowa „flee” (uciec) i jego formy przeszłej „fled”. W przeciwieństwie do swego biblijnego poprzednika David kanadyjski nie potrafił zaprząc kobiecości do rydwanu swoich roszczeń.

Jest w tej historii jeszcze jeden mężczyzna zamknięty w świecie własnych projekcji. Patrick, pięknoduch i poeta, zafascynowany twórczością Roberta Browninga na pewien czas wchodzi w życie dwójki pozostałych bohaterów, ponieważ zakochuje się we Fledzie i pod pretekstem przyjaźni z Davidem stara się do niej zbliżyć. On również ma dla obiektu swoich marzeń konkretną rolę. W jego projekcji Fleda jest częścią, a czasem wręcz źródłem otaczającej go przyrody, na którą składa się pierwotny las i oczywiście wodospad. Patrick ulega stereotypowemu skojarzeniu kobiety z naturą. Gdy Fleda obcina włosy w lesie, Patrick zbiera je po kryjomu tak jakby zbierał liście albo kasztany. Fleda orientuje się w jego uczuciach i próbuje je nazwać w rozmowie, którą prowadzą w lesie po zapadnięciu zmroku. Wtedy Patrick wycofuje się, ponieważ nie jest zdolny do prawdziwego kontaktu. Jak sugeruje książka, pomylił kobietę z krajobrazem.

Obserwowanie Fledy z ukrycia było dla niego jedynie pretekstem do komunii z czymś „większym”. Owa komunia w istocie następuje, gdy Patrick decyduje się na przepłynięcie rzeki obok Niagara Falls. David ostrzega go, że nikt nigdy nie będzie w stanie tego zrobić. Był zresztą naocznym świadkiem śmierci pewnego śmiałka, który usiłował pokonać wodospad w urządzeniu własnego pomysłu. Wówczas igrzysko dla żądnych sensacji widzów okazało się krwawe w dosłownym sensie. Ciałem „bohatera” zajęła się firma organizująca pogrzeby wszystkich innych ofiar Niagara Falls. Podobnie zakończyła się rzecz w przypadku Patricka, który w odmiennej, bo intymnej relacji z wodospadem zanurzył się w nim w komunii, zakończonej śmiercią. On również spoczął na marach w zakładzie pogrzebowym, wzbudzając szczery żal jego właścicielki, Maud Grady, bo nigdy nie widziała tak pięknego ciała.

Maud należy do kwartetu najważniejszych postaci w powieści. The Whirlpool otwiera się opisem stroju żałobnego, który w czasach wiktoriańskich musiały nosić dobrze sytuowane wdowy. Sztywny farbowany materiał zostawiał na ciele ślady porównane do śladów przemocy fizycznej, ale Maud nosi ten strój przez dwa lata, bo uważa, że powinna dawać dobry przykład. Uwewnętrznia wizerunek żałobnicy i na resztę życia pozostaje związana ze śmiercią. Przejmuje zakład pogrzebowy po mężu, który zmarł na skutek epidemii. Przyjdzie co prawda moment, gdy zachwyci się ciałem mężczyzny, ale będzie to martwe ciało, wyłowione z rzeki w pobliżu Niagara Falls.

Oprawę kanadyjskiej narracji w The Whirlpool stanowi opis ostatniego dnia życia Roberta Browninga, zmarłego w 1889 w Wenecji, a więc w roku, w którym rozgrywa się akcja powieści. Do końca swych dni Browninga prześladuje poezja Shelleya, obiektu jego młodzieńczego podziwu. Percy Bysshe Shelley poniósł we Włoszech śmierć przez utopienie. Jak ujął to Malcolm Lowry, wolał utopić się niż przyznać, że nie umie pływać. Inaczej ma się rzecz w przypadku Patricka, świetnego pływaka i poety, wzorowanego na postaci jednego z ważniejszych wczesnych poetów Kanady, Archibalda Lampmana. W doświadczeniu Patricka łączą się Eros i Tanatos, bo tak wygląda jego ostateczna relacja z krajobrazem.

Kolejna powieść Urquhart Changing Heaven zabiera nas jeszcze dalej w sensie emocjonalnym i geograficznym. O ile narracja w The Whirlpool zachowuje pozory realizmu, to kolejna powieść konsekwentnie je odrzuca. Istotna część narracji rozgrywa się na wrzosowiskach Yorkshire, gdzie spotykają się i rozmawiają ze sobą duchy (sic!) dwóch kobiet: Emily Brontë oraz Arianny Ether, która ginie na wrzosowisku po tym, gdy wyskoczyła z balonu, by odbyć lot spadochronem. Arianna Ether, a właściwie Polly Smith, bo tak brzmiało jej prawdziwe imię, spotkała podobny typ mężczyzny, co Fleda, ale w odróżnieniu od niej, pozostała do końca życia na łasce jego fantazji erotycznej, nie mającej nic wspólnego z rzeczywistością.

Gdy piękna i eteryczna Polly Smith pracowała w fabryce, pojawił się tam pewnego dnia przystojny konstruktor i podróżnik z zamówieniem uszycia balonu. Jeremy, bo tak miał na imię ten wybawca, wyprowadził drobną blondynkę z brudnej i ciemnej fabryki, kupił jej siedem białych sukien i uczynił ją swoją kochanką, a potem zatrudnił przy balonowych lotach, które ze względu na jej urodę cieszyły się znacznie większą popularnością wśród męskiej części widowni. Znużony swą wierną kochanką Jeremy organizuje pokaz na wrzosowiskach Yorkshire i przed lotem balonu celowo powoduje usterkę sprzętu, żeby Arianna nie przetrwała skoku na spadochronie. Po wypadku Jeremy odlatuje balonem w okolice Arktyki, by rozpamiętywać wspomnienia i napawać się odrodzoną miłością do zmarłej kochanki. O powodach swej śmierci Arianna dowiaduje się dzięki pośrednictwu Emily Brontë, która wraz z nią podsłuchuje historię opowiadaną przez lokalnego miłośnika legend w domu na wrzosowiskach.

Urquhart demontuje obraz anioła w domu poprzez obnażenie sadystyczno-manipulacyjnych skłonności Pigmaliona, a więc Jeremy’ego, który z prostej dziewczyny Polly Smith stworzył Ariannę Ether, anielskie ucieleśnienie jego seksualnej fantazji o kobiecie czystej i bezpostaciowej niczym arktyczne bezdroża. Ale Arianna, podobnie jak Fleda, miała własne odmienne pragnienie. Gdy on zamykał ją w białym pokoju, marzyła o kolorach i domu wypełnionych po brzegi barwnymi drobiazgami. Gdy zwierzyła się kochankowi ze swego marzenia, została ukarana odrzuceniem. Musiała zostać”aniołem”dosłownie, by odzyskać jego”miłość”.

Scena, w której Urquhart opisuje apoteozę Arianny Ether przed wypadkiem, poprzedzona jest przemówieniem Jeremy’ego do tłumu. Jest rok 1900 i”angel in the house”nadal króluje w męskich sercach jako wizja kobiecości uległej i pozbawionej indywidualnych właściwości. Arianna wznosi się w górę balonem, by stać się aniołem. Kobieta upadła z wiktoriańskiego archiwum stereotypów staje się jednocześnie upadłym aniołem. Nie idzie tu bynajmniej o kontekst moralny. Urquhart przenicowuje ten stereotyp. Arianna upada z nieba dosłownie, ponieważ została wygnana z raju przez mężczyznę, któremu się sprzeciwiła we własnych marzeniach. Sama Arianna porównuje swą miłość do koloru do zdrady Jeremy’ego z innym mężczyzną. Skojarzenie dowodzi jak dalece świadoma jest tego, że jej skryte marzenia zderzą się z dezaprobatą. Jedyna droga do samowiedzy prowadzi dla Arianny przez śmierć. Urquhart stworzyła przejmującą wersję znanego motywu z powieści gotyckiej, gdzie spotykamy niezmiennie tę samą parę, czyli mężczyznę o skłonnościach patologicznych i jego wdzięczną ofiarę.

Słuchaczką historii o Ariannie Ether jest współczesna badaczka literatury, zafascynowana tylko jedną powieścią, którą, jak łatwo zgadnąć, są Wichrowe wzgórza. Ann wysłuchuje historii o Ariannie z ust mężczyzny, który w jakimś sensie uleczył ją samą z obsesyjnego erotycznego związku z kanadyjskim historykiem sztuki, miłośnikiem Tintoretta, pozbawionym zdolności do nawiązania głębszej relacji emocjonalnej. Ann, podobnie jak wcześniej Arianna, zostaje uwięziona w pustym pokoju, czy też jego współczesnym hotelowym odpowiedniku, bo takie jest typowe miejsce schadzek z żonatym ukochanym. Arthur, podobnie jak Jeremy, czuje się przytłoczony relacją, której nie jest w stanie sprostać. Nad obydwoma związkami unosi się widmo Emily Brontë. Jej głęboka wiedza o niszczących emocjach i niespełnieniach ma w książce swoje źródło w relacji bratem, jedynym młodym mężczyzną z zamkniętego otoczenia Emily Brontë na anglikańskiej plebani w Yorkshire. W rozmowie z Arianną Ether Emily przedstawia Branwella Brontë jako część samej siebie, jak w Jungowskim zespoleniu animusa i animy.

W wywiadzie udzielonym przez Jane Urquhart jesienią 2007 roku, rozmawiałyśmy m.in. o angielskim podróżniku Johnie Franklinie, który w 1848 roku utknął w arktycznej części Kanady, poszukując tzw.”przejścia północno-zachodniego”. Jak wielu innych pisarzy kanadyjskich Jane Urquhart jest zafascynowana tą historią. W wywiadzie wspomina o tym, że Franklin zabrał z sobą na Arktykę całą bibliotekę i angielskie serwisy do herbaty3. Porównuje go do innych mężczyzn, którzy stwarzają sobie wyzwania niemożliwe do realizacji, ponieważ śmierć heroiczna stanowi dla nich lepszy wybór niż banalnie zrealizowane samobójstwo. Prawdziwy bohater John Franklin i bohater fikcyjny Jeremy Jacobs w trzeciej powieści pisarki Changing Heaven reprezentują to samo obsesyjne przywiązane do własnej projekcji, za którą gotowi są oddać życie. Obaj ucieleśniają fascynację północą, postrzeganą podobnie jak kobieta, którą można po swojemu przetworzyć.

Jednocześnie w Changing Heaven Jane Urquhart nawiązuje do jeszcze jednej powieści znanej kobiety, a mianowicie do Frankensteina autorstwa Mary Shelley. Frankenstein rozpoczyna się i kończy na północnych rubieżach Eurazji, gdzie Robert Walton, znajduje udręczonego badacza, który ucieka przed poczuciem winy, obsesją i własnym dziełem – zdolnym i okrutnym potworem. Nie przez przypadek doktor Frankenstein powierza swą historię innemu odkrywcy o ambicjach na miarę Johna Franklina. Najprawdopodobniej zawraca go z drogi ku nieuchronnej samozagładzie. Jane Urquhart do naukowej obsesji dodaje erotyczną. Jeremy, podobnie jak Patrick, kojarzy umiłowany krajobraz z kobiecością i ginie z miłości do własnej projekcji. W odróżnieniu od Patricka, ten drugi voyeur doprowadza do śmierci ukochanej, by stworzyć ją na nowo na własnych zasadach siłą wyobraźni. W drodze na Arktykę towarzyszy mu zatem dosłownie eteryczna, bo utkana z powietrza i niewidzialna kobieta jego marzeń.

Kolejnym mężczyzną powielającym ten sam schemat, jest równie utalentowany co poprzednicy, bohater powieści The Underpainter, wybitny amerykański malarz, który w scenerii kanadyjskiej północy odnajdzie inspirację nie tylko wzrokową, ale i erotyczną. Austin Fraser, amerykański artysta z Rochester, zafascynowany jest ideą północy, przejętą od jednego ze swych mentorów, Rockwella Kenta. Pytana przeze mnie o kontekst tej powieści, Jane Urquhart nawiązała do historycznie prawdziwej postaci Amerykanina, Rockwella Kenta, który, odbywał wyprawy na Grenlandię, czy do Nowej Funlandii w poszukiwaniu inspiracji dla swoich obrazów. Mistyczną aurę przypisywała północy najwcześniejsza szkoła malarstwa kanadyjskiego, czyli Grupa Siedmiu. Dla jej członków takich jak Lawren Harris, północ fascynująca pustką i bezkresną przestrzenią stała się nośnikiem doświadczenia duchowego. Należy dodać, że wszyscy wielbiciele północy, począwszy od Johna Franklina, a skończywszy na Grupie Siedmiu i bohaterach powieści Jane Urquhart po części tworzyli jej mit, nie zważając na fakt, że pozornie puste obszary zamieszkane były przez plemiona ludności autochtonicznej. Obecność Innego i jego tradycji pozostaje na ogół niezarejestrowana przez malarzy Grupy Siedmiu, czy też malarzy amerykańskich z okresu, którego dotyczy powieść The Underpainter.
Sama autorka podkreśla swój silny związek emocjonalny z kanadyjską północą, która jako kraj lat dziecinnych ukształtowała jej sposób patrzenia na świat. W rozmowie ze mną autorka zaznaczyła, jak istotna dla bohatera The Underpainter okazała się jej własna wyprawa na północ w dorosłym wieku. Ten powrót do korzeni, podjęty wspólnie z bratem – poszukiwaczem cennych minerałów, pomógł jej znaleźć właściwy język dla doznań wizualnych, które miała w dzieciństwie, gdy odizolowana osada na północy Kanady była jej całym światem. Doznania te przefiltrowane przez język intelektualno-estetyczny powracają w The Underpainter, gdzie Austin Fraser szuka natchnienia dla swej sztuki nie w rodzimym Rochester, ani w Nowym Yorku, ale na kanadyjskiej północy, a konkretnie w Silver Islet na północnym brzegu Jeziora Superior. To właśnie miejsce odwiedziła sama Jane Urquhart w trakcie pisania powieści. Na północy, jak powiada autorka, światło tworzy zupełnie inne efekty, zwłaszcza gdy pada na wodę.

Austin Fraser to bohater przypominający Patricka z The Whirlpool i Jeremy’ego z Changing Heaven. On również wykorzystuje kobietę, by dopełnić swych wrażeń estetycznych i ukazać w obrazach inność światła północy. Jego kochanka Sara jest, jak można się domyślać, mieszkanką północy. Gdy ich relacja przeistacza się w trwalszy związek, Austin każdego lata odwiedza Sarę i w trakcie dłuższego pobytu w jej domu maluje obrazy, które przyciągają uwagę krytyków w Nowym Yorku i stanowią o finansowym sukcesie ich twórcy. Związek między Austinem i Sarą to kolejna odsłona motywu Pigmaliona i Galatei. Podobnie jak Fleda i Arianna, Sara nie jest dla swego partnera interesująca jako kobieta o określonych przeżyciach, korzeniach i zamiarach. Zamiast realnie istniejącej osoby Austin widzi żeńską kwintesencję północy, wyrosłą z jego pragnienia, które seksualizuje świat natury.

Sara to krajobraz, z którego można czerpać, by go potem artystycznie przetwarzać. Jej nagie ciało staje się obiektem erotycznych i artystycznych manipulacji. Akty wypełniające pracownię malarza ukazują niezmiennie tę jedyną kobietę. Nie oznacza to jednak, że między obserwatorem a obserwowaną zaistniała kiedykolwiek miłość czy choćby namiętność. Tą ostatnią Austin Fraser pogardza. Gdy w jego pracowni zjawia się dawny mentor Rockwell Kent i zadaje pytanie: „Czy ty ją kochasz?”, Austin nie odpowiada. Kent ocenia obrazy jako”całkiem dobre”, ale”zimne jak lód”. Żaden krytyczny komentarz nie był chyba równie nieprzyjemny dla słuchacza, bo żaden nie był aż tak szczery i dojmująco prawdziwy. Na tym kończy się przyjaźń wycofanego emocjonalnie Austina Frasera z Rockwellem Kentem Brak, który Rockwell Kent dostrzega w swoim dawnym uczniu, sprawia, że ten ostatni postrzega swe dzieła jako „ukończone” i „skażone”.

Ciekawą oprawę dla erotycznej fascynacji północą w The Underpainter stanowi relacja między Austinem i jego przyjacielem z dzieciństwa Georgem Kearnsem. O ile pierwszy z nich robi spektakularną karierę jako artysta, drugi pozostaje do końca życia związany z małym sklepikiem i składem ręcznie zdobionych filiżanek. Austin z politowaniem patrzy na nieudolne i tandetne malunki na filiżankach George’a. Wydaje się, że różni ich tylko poziom artystyczny, bo obaj są jednakowo skryci, ale George jest mężczyzną empatycznym i zdolnym do nawiązania głębokiej relacji z kobietą. Dlatego po jego śmierci Austin czuje się pusty w środku pomimo sławy i pieniędzy. Północ ma w twórczości Jane Urquhart różne oblicza i znaczenia. Oznacza także kondycję emocjonalną. Austin Fraser pod koniec życia przypomina swoje własne dzieła i obszar, z którego się zrodziły. Na jego obrazach kryje się wiele poziomów znaczenia, podobnie jak w jego narracji, chłodnej, beznamiętnej i przeraźliwie smutnej. Bohater uosabia pustkę północnego krajobrazu, ale w przeciwieństwie do Sary, nie promienieje wewnętrznym blaskiem.

W powieściach Jane Urquhart bohaterowie często oscylują między pasją a obsesją. Zwykle, gdy jedna idzie w parze z drugą, bohater ujawnia wyraźny deficyt emocjonalny w relacjach, których nie jest w stanie przeżywać na głębszym poziomie. Wówczas drugi człowiek postrzegany jest tylko w kategoriach instrumentalnych. W twórczości Urquhart istnieje też pasja uskrzydlająca, pozwalająca dotrzeć do głębszych warstw własnego ja. Scenerią takiej pasji jest powieść The Stone Carvers.

Tym razem jednym z najważniejszych miejsc akcji jest niemiecka osada w Ontario. To tam udaje się Ojciec Archangel Gstir, któremu powierzona zostaje opieka duszpasterska nad nowoprzybyłymi osadnikami. Przedsięwzięciu patronuje król Ludwik Bawarski, sławny ze względu na fantazyjne zamki zbudowane na jego rozkaz w Bawarii. Król postrzega Kanadę wyłącznie przez pryzmat magicznej północy. Pragnie by „arktyczny”duszpasterz przesłał mu statkiem niedźwiedzie polarne. Sam Ojciec Gstir wyczuwa w królu pasjonata, do którego można zwrócić się o pomoc finansową niezbędną do odlania dzwonu do kościoła dla nowej wspólnoty. Marzenie księdza o wymownym imieniu”Archanioł”spełnia się. Na pustkowiu powstaje kościół pełen ciekawych rzeźb dłuta niemieckiego rzemieślnika. Utalentowana krawcowa przygotowuje ubiory liturgiczne. Wreszcie pod drzwi świątyni dociera z Europy dzwon o imieniu Gabriel, by odtąd wszystkim obwieszczać dobrą nowinę. Wzruszony spełnieniem swoich planów, a jednocześnie zawstydzony, że żądał tak wiele Archangel Gstir umiera, a na scenę wkracza bohaterka książki Klara, będąca jednocześnie mistrzynią igły i dłuta, bo oba te talenty odziedziczyła po wspomnianych postaciach, zatrudnionych przez księdza Gstira przy urządzaniu świątyni.

Klara Becker to szwaczka o duszy artystki. Zarabia na życie obszywaniem mieszkańców osady, ale swój wolny czas poświęca na sztukę. Jej własny pokój to warsztat, gdzie Klara rzeźbi w drewnie postać przeoryszy. Pracuje nad tym jednym dziełem przez wiele lat, a twarz rzeźbionej kobiety ujawnia głęboko skrywane emocje artystki i w zależności od nich co jakiś czas przybiera inny wyraz. Klarę, podobnie jak inne bohaterki twórczości Urquhart, dosięga namiętność, obudzona przez przystojnego Irlandczyka, który odwiedza ją regularnie, by jej się przypatrywać. Wzruszające pierwsze wtajemniczenie Klary opisane jest w scenie emanującej elementami magicznej północy. Klara i Eamon ślizgają się na skutym lodem jeziorze, lecz mimo zimowej i mroźnej scenerii Klara poznaje dotyk mężczyzny, gdy wraz z Eamonem przewraca się na lód i przez chwilkę odsłonięta część jej ręki między rękawem i rękawiczką muska jego policzek. Eamon zamawia u Klary czerwony strój i ogłasza, że w tym ubraniu umrze, dodając, że umrze z miłości. Ich relacja przeradza się w romans, ale Eamon ostatecznie porzuca Klarę dla swoich marzeń, bo podobnie jak Patrick, David, Jeremy i Arthur potrafi oddać się tylko swojej pasji.

Pasja ta rodzi się w trakcie jego związku z Klarą. Niedaleko osady ląduje samolot, budząc absolutny zachwyt Eamona, który nigdy nie widział tak cudownej maszyny. Gdy wybucha pierwsza wojna światowa Eamon zaciąga się do wojska, bo ma nadzieję, że zostanie pilotem. Niestety ginie, nie realizując tego marzenia. Najwyraźniej kolor stroju, który zamówił niegdyś u Klary, okazał się proroczy. Jak wielu innych Kanadyjczyków, Eamon dociera do kresu podczas krwawej rzezi. Umiera z miłości, lecz nie do Klary, a do swego marzenia, którego nigdy nie spełnił.
Klara przyjeżdża na miejsce jego śmierci w towarzystwie brata, który w czasie wojny został inwalidą. Podróżuje przez ocean w przebraniu męskim, by zaciągnąć się przy pracy nad pomnikiem upamiętniającym śmierć całej rzeszy Kanadyjczyków. Tu na scenę wkracza jedna z najważniejszych postaci książki. Walter Allward, wybitny a przez wiele lat zapomniany rzeźbiarz kanadyjski, autor pomnika upamiętniającego bitwę o wzgórze Vimy niedaleko miejsca dawnej linii frontu, określanego jako występ pod Ypres („Ypres salient”). W tłumaczonym przeze mnie fragmencie Allward ukazany jest w fazie życia, w której wyśnił monumentalne dzieło. Urquhart porównuje go do badacza Arktyki, bo utknął w swym marzeniu niczym w lodowej ścianie. Jego pasja stała się prawdziwą obsesją, gdy rozpoczął mozolne poszukiwania właściwego materiału. Celem był kamień czysty niczym Arktyka, nieskażony żadną ludzką historią.

Choć kontekst przywołuje natychmiast Jeremy’ego z Changing Heaven, różnica polega na tym, że Walter Allward pracuje uskrzydlony wzruszeniem i empatią, jakie odczuwa myśląc o losie zabitych kanadyjskich chłopaków, którzy na wojnę poszli prosto z pola jak Eamon i ponieśli klęskę. Historia Klary bardzo ciekawie wkomponowuje się w ogrom dzieła Allwarda. Klara bowiem pracuje nad jedną z alegorycznych postaci na pomniku i nadaje jej rysy utraconego kochanka. Jest to zupełnie sprzeczne z zamierzeniem Allwarda, który wielkim gniewem reaguje na taką zmianę w projekcie. Allward odkrywa tajemnicę Klary, która swą kobiecość zamaskowała nie tylko męskim ubraniem, ale i tym, że udawała niemowę. Allward słyszy ją jednak, gdy nuci sadząc, że jest sama na rusztowaniu wokół opracowywanej postaci. W efekcie ich konfrontacji Allward akceptuje ją jako jedynego pracownika – kobietę. Co więcej, pozwala by dodała do jego dzieła swoją opowieść. Pozwala, by dalej rzeźbiła tak jak poprzednio. Dzięki temu ogromny memoriał upamiętniający los zbiorowości upamiętnia także osobistą historię.

W The Stone Carvers narracja przenosi się z Ontario do Europy, a konkretnie do Francji. Historia zatoczyła koło, bo potomkowie angielskich i francuskich osadników w Kanadzie wracają do kolebki. Ale w twórczości Jane Urquhart ta podróż dokonuje się przede wszystkim w przeciwnym kierunku. Czas pochylić się nad kontekstem wiersza, który wybrałam jako drugie skrzydło prezentacji, by ukazać wyobrażoną drogę z Francji do Kanady. Terre Sauvage pochodzi z tomiku The Little Flowers of Madame de Montespan, który został zainspirowany wizytą Jane Urquhart w Wersalu. Zatytułowany od nazwiska słynnej kochanki Ludwika XIV, tomik odtwarza historię marginalną i prywatną. Opowiada o kondycji kobiet pełniących rolę erotycznych atrakcji w pięknych dekoracjach. Jednym z elementów, które zafascynowały autorkę w trakcie zwiedzania Wersalu był ogród, gdzie nawet wysokość żywopłotów podlegała starannej kontroli. Ten oswojony, geometryczny krajobraz stanowi jaskrawe przeciwieństwo nieujarzmionej przestrzeni w Kanadzie i właśnie zderzenie tych dwóch elementów stanowi o sile wiersza Terre Sauvage. Tytuł pochodzi oczywiście od frazy, którą określano podbite przez Francję dzikie terytoria w Ameryce Północnej.

Wiersz opowiada o koszmarnym śnie króla, który dostaje się na obszar nie podlegający dekoracyjnym zabiegom. We śnie francuski monarcha dociera do Niagary (nazwa wzięła się z języka autochtonów, gdzie oznacza dosłownie”grzmot”bądź”wodogrzmot”, by nawiązać do terminologii tatrzańskiej). Władca brnie przez dziewiczy las w stronę wodospadu i ostatecznie porwany zostaje przez obce siły natury. Tak kończą się pretensje do narzucania geometrycznego porządku, widocznego w świetnie rozplanowanych alejkach Wersalu. Ten wiersz to kanadyjskie zapiski na marginesie wielkiej historii. Ich rewizjonistyczny charakter objawia się w zderzeniu dwóch perspektyw, a więc perspektywy kontroli i autogloryfikacji, jaką uzewnętrznia Wersal i perspektywy zrodzonej z przestrzeni niepoddającej się zabiegom manipulacji estetycznej. W Kanadzie przestrzeń zdominowuje jednostkę, a nie na odwrót. Jane Urquhart wyniosła to przeświadczenie z lat dziecinnych i nostalgicznej wędrówki w przeszłość. Północ ma to do siebie, że każda ludzka osada jest tam prowizoryczna i jak zaznacza w wywiadzie Autorka przyroda potrafi wchłonąć z powrotem całe miasteczko, co stanowi rzecz niewyobrażalną z europejskiej perspektywy. Dlatego w twórczości Jane Urquhart krajobraz ma zawsze ostatnie słowo. Pozostaje mieć nadzieję, że ta bogata twórczość zaistnieje w polskich przekładach.