FRAZA NR 54-55 / 2006 – PORTRETY

Janusz Pasterski

Bogdana Czaykowskiego półwiecze pisania

W roku 2007 mija właśnie pięćdziesiąt lat od czasu debiutu poetyckiego Bogdana Czaykowskiego. Równo pół wieku temu 25-letni wówczas autor ogłosił w Londynie swój pierwszy zbiór wierszy pod tytułem Trzciny czcionek. Był to dla młodego poety okres wyjątkowo ważny i twórczy, czas niezwykle wszechstronnego i intensywnego rozwoju. Przynależąc z racji dramatycznych przeżyć i tułaczego losu do tzw. emigracji wojennej, stanowił zarazem jej najmłodsze, choć świadome już znaczenia przeżywanych wydarzeń, dziecięce ogniwo. Ta wyjątkowość biografii, w której mieści się jeszcze szczątkowa pamięć przedwojennej ojczyzny i żywa obecność polszczyzny jako języka dzieciństwa, będzie determinować dalsze koleje jego życia, a co ważniejsze – zadecyduje także o kształcie pisarstwa.

„Nie wygnany i nie emigrant…”

Przygodę z pisaniem rozpoczął Czaykowski bardzo wcześnie. Jak wspominał w jednej z rozmów, pierwsze wiersze pisywał już „w dzienniczku harcerskim” podczas pobytu w Indiach. Jego właściwa twórczość datuje się natomiast od czasu studiów w Dublinie na początku lat pięćdziesiątych. Co ciekawe, powstawały wówczas wiersze w języku polskim i w języku angielskim. Te pierwsze okazywały się jednak ciekawsze, budziły zainteresowanie emigranckich czytelników, przyjaciół i krytyków. Prawdziwym przełomem w tej krystalizacji zainteresowań literackich stało się nawiązanie kontaktu z grupą młodych polskich poetów z Londynu (Bolesławem Taborskim, Florianem Śmieją, Adamem Czerniawskim oraz innymi), z którymi współtworzył Czaykowski grupę Kontynentów. Wtedy właśnie opublikował pierwsze swoje wiersze w piśmie „Merkuriusz Polski” oraz w paryskiej „Kulturze” (maj 1955). Po wydaniu debiutanckiego zbioru w roku 1957 wkrótce przygotował następne: Sura (Londyn 1961), Spór z granicami (Paryż 1964), Point-no-Point (Paryż 1971). Na kolejne tomy przyszło jednak czekać wiele lat. Poeta osiedlił się w 1962 roku w Kanadzie, gdzie został wykładowcą i profesorem literatury polskiej oraz wschodniosłowiańskiej Uniwersytetu Kolumbii Brytyjskiej. Praca akademicka, a także pewien kryzys twórczy związany z obawami utraty kontaktu z żywą, współczesną polszczyzną, zahamowały na dość długo jego dalszą twórczość poetycką. Rekompensowała ją w jakimś stopniu rozległa działalność naukowa oraz przekładowa (wspólnie z Andrzejem Buszą i Ianem Higginsem). 

Ponowne ożywienie aktywności poetyckiej przypadło na lata dziewięćdziesiąte. Po raz pierwszy w Polsce ukazały się wtedy dwa zbiory wierszy Bogdana Czaykowskiego: najpierw obszerny, retrospektywny tom utworów zebranych z lat 1953-1989 Wiatr z innej strony (Kraków 1990), a później zupełnie nowy tomik pt. Okanagańskie sady (Wrocław 1998). Trzy lata później – niestety, znów poza krajem – opublikował jeszcze zbiór Superkontynentalny Toronto-Vancouver (Berlin-Toronto 2001). Od tego czasu utwory poety są często obecne w krajowych czasopismach, podobnie zresztą jak jego wypowiedzi naukowe, publicystyczne, wspomnieniowe czy też zapisy przeprowadzanych z nim rozmów. Warto podkreślić, że ważnym, choć jednak niedocenianym, owocem tego zaangażowania było również przygotowanie i opracowanie obszernej, pionierskiej Antologii poezji polskiej na Obczyźnie 1939-1999 (Warszawa-Toronto 2002). W symboliczny sposób dzieło to przypieczętowało proces przywracania literaturze polskiej dorobku piśmiennictwa emigracyjnego, którego najbardziej rozpoznawalną i emocjonalnie zaangażowaną część stanowiła zawsze właśnie poezja. Wreszcie w roku 2006 ukazał się tom niezwykle interesujących rozmów Bogdana Czaykowskiego i Adama Czerniawskiego O poezji, nostalgii, krytykach i kryteriach (Toronto-Rzeszów 2006, w opracowaniu Magdaleny Rabizo-Birek). Przybliżają one nie tylko postać samego poety, ale też odsłaniają jego prawdziwe zaangażowanie i pasję, jakie żywi w stosunku do kultury i literatury polskiej. 

„Śnię, że jest wyjście…”

Poezja Bogdana Czaykowskiego od samego początku nacechowana była poczuciem doświadczania wyjątkowości losu i szczególnym wyczuleniem na emigrancką „niedorzeczywistość”. Wewnętrznie rozdarty „ni tu, ni tam”, wielokrotnie podejmował poetycką refleksję nad kwestią własnej tożsamości, łącząc ją w charakterystyczny sposób z namysłem nad rolą miejsca i czasu. Pojawiały się więc motywy wewnętrznych rozterek, wahania, a także bezdomności i wykorzenienia. „Język moim łańcuchem” – pisał w jednym z wierszy, „Nie wybierałem miejsca / Chętnie bym się urodził po prostu w trawie” – wyznawał. Sytuacja wygnania wymagała bowiem wewnętrznego zdefiniowania i przystosowania, sensualna poezja Czaykowskiego musiała odnaleźć w tej duchowej przestrzeni własne znaki ładu i zakorzenienia. Odmienność pejzażu, obcość historyczna i kulturowa rodziły zrazu nastrój przygnębienia oraz jałowości poetyckich aspiracji. W skierowanym do dzielącego ten sam los Andrzeja Buszy wierszu o ironicznym tytule Niezwykłe mając bo spętane skrzydła doszła do głosu tak silna gorycz osamotnienia, że jej poetyckim ucieleśnieniem stał się indiański totem porzucony dawno wśród głuchych kniei. W tych warunkach pisanie wierszy w języku polskim musiało wydawać się czymś zupełnie bezużytecznym. „Chodź natkamy w butelki wierszy Andrzeju Andrzeju / Eheu rzucimy w morze nasze wiersze”. 

W utworach Bogdana Czaykowskiego równie istotną rolę odgrywała pamięć. Dalsza i bliższa, powracała ze zdwojoną siłą, pozwalając przekuć słabość w siłę. Doświadczenie samotności i wykorzenienia rodziło bowiem potrzebę intelektualnego zdystansowania, zinterpretowania własnego życia w szerszej, ponadjednostkowej perspektywie. Czaykowski umiał pogodzić to rozdarcie, ponieważ naturę świata postrzegał właśnie w antynomii. W jednym z wierszy ujął to w poetycki sposób: „Wiatr z innej strony i od razu słońce. / Słońce, i zaraz wiatr z przeciwnej strony”. 

Przeszłość powracała często poprzez obcowanie z naturą. Krajobrazy, zakątki, drzewa, drogi czy rzeki ożywiały mechanizm pamięci, przynosząc łagodne ukojenie skłębionym obrazom. Stąd ich szczególne miejsce w liryce Bogdana Czaykowskiego. Nawet w cierpkich wierszach wygnańca i tułacza przyroda stanowiła osobną przestrzeń, a sam poeta wykazywał wobec niej nadzwyczajną wrażliwość. Świat natury stał się dla niego bez mała prawdziwą ojczyzną, w nim znajdował osobisty azyl, wewnętrzny porządek i niewyczerpane źródło piękna. Barwne obrazy łagodziły gorycz emigranta i pozwalały budować więź pomiędzy pamięcią a rzeczywistością. Przyroda okazała się też tym czynnikiem, który umożliwił powolne wrośnięcie w nowy kraj, przyswojenie go i stopniową adaptację. Piękno i ład natury zbliżyło poetę w stronę egzystencjalnej i metafizycznej zgody ze światem, przydało pewności i uspokojenia. „Urodziłem się raz jeszcze” – pisał. 

Czaykowski wielokrotnie i bardzo wyraźnie wyjawiał swój osobisty stosunek do miejsc, w których przebywał. Powstały na przykład piękne strofy o Wołyniu czy Indiach („Pół ojczyzny / zostało w szmaragdowej zatoce Bombaju” – jak pisał w wierszu Mała podróż na wschód), a przede wszystkim o cudownych krajobrazach Kanady, jak choćby te z okolic jeziora Okanagan nieopodal Vancouver. Związany z tym miejscem wiersz Okanagańskie sady dał tytuł ostatniemu zbiorowi poety. „Okanagańskie sady! raje w kotlinach na zboczach suchych gór…” 

„Nie jestem tym czym jestem…”

Prezentowane w niniejszym numerze „Frazy” nowe wiersze Bogdana Czaykowskiego z wielu względów zasługują na szczególną uwagę. Przede wszystkim stanowią wybór z większej całości, którą – jak można oczekiwać – ujrzymy niedługo na księgarskich półkach. W szerszej perspektywie składają się zaś na symboliczny zarys najważniejszych motywów twórczości Czaykowskiego, zarys spójny i zarazem charakterystyczny. Ale z drugiej strony publikowane teraz nowe utwory równie silnie odsłaniają dzisiejsze oblicze tej poezji, refleksyjnej, głębokiej i wciąż zdumiewającej precyzją i starannością języka. Ukształtowanie językowe jest zresztą prawdziwym znakiem rozpoznawczym tych tekstów. Autora Okanagańskich sadów wyróżnia szczególne wyczucie językowe, nadzwyczajna umiejętność „słyszenia” zarówno pojedynczego słowa, jak i całych struktur zdaniowych. W związku z tym jego fraza poetycka posiada swój odrębny, wewnętrzny rytm, podkreślający wyraźną muzyczność i walory dźwiękowe wiersza. Nie ma w nim przypadkowych czy zbędnych elementów, słowa przenikają się wzajemnie „podskórnymi” łączeniami, scalają się w spójną wizję i za pomocą tej obrazowo-dźwiękowej harmonii odsłaniają poetycki sens. Jednym słowem, Czaykowski to poeta dźwięku i rytmu, czuły „sejsmograf polszczyzny” (w odległym Vancouver!). Muzyczny charakter tych wierszy spotyka się ponadto z konceptualną zasadą konstrukcji. Właściwie wszystkie utwory wykorzystują formułę konceptu (np. Jakieś ogromne szczęście, Przypowieść) lub paradoksu (np. Z perspektywy „upadłych kobiet”, Nie jestem tym czym jestem). Pozwalają one lepiej uchwycić antynomie istnienia, scalić myśl wybiegającą w różne wymiary i nadać całości uniwersalny rys.

Można na tę propozycję spojrzeć również jak na poetycki mini-traktat o początku i końcu, o narodzinach i śmierci czy po prostu o nieprzeniknionej tajemnicy życia. Postrzegane w różnych wymiarach życie ujawnia swą dwoistą naturę, rozpiętą pomiędzy nieopisaną urodą świata i fascynacją cudem istnienia a perspektywą przemijania, osamotnienia i przenikającej pustki. U podstaw tej refleksji tkwi epifaniczna myśl o radości bytu. „Jakieś ogromne szczęście mnie zbudziło” – pisze poeta, a jako jego źródło wskazuje miłość, radosną, oddaną, nienasyconą. To trudna lekcja, owoc wielu lat, a może nawet całego życia, w dodatku – wcale nie oczywisty, dostępny jedynie w chwili niespodziewanej iluminacji. Po drugiej stronie tego zamyślenia wyłania się natomiast niezwykle ciekawy motyw ciała i cielesności. Jak pisze autor w wierszu Z perspektywy „upadłych kobiet„, „można ciało wziąć w nawias / traktować je jak instrument”. Ciało bowiem jest tylko „pośrednikiem dotyku”, „chmurą” wypłakującą deszcz, użytecznym, choć nietrwałym narzędziem ziemskiego istnienia. Nie warto mu zawierzyć wszystkiego, nie można też bezgranicznie ufać jego zmysłom, które bywają zdradliwe. W sugestywnym, parabolicznym utworze *** Ciało szło dalej zamyka poeta ziemskie misterium ciała – to najpierw cielesność triumfująca, aktywna, nieposkromiona, stopniowo zaś opadająca z sił, nadwątlona, wyczerpana. 

Z wierszy Czaykowskiego przenika także bardzo silny pierwiastek transcendentny, obecny w nagłej epifanii, w obserwacji natury albo w poetyckiej wizji umierania. Przybiera niewyrażalną postać samoświadomości, utożsamianej z podmiotowością istnienia czy po prostu z duchowością. Ułomnej cielesności towarzyszy więc samoświadomy duch, powracający dokądś, może do swego źródła, do swego początku. Celnie ujmuje ten namysł nad istotą „ja” wiersz Nie jestem tym czym jestem. To bardzo „miłoszowski” utwór, odsłaniający paradoksy ludzkiego bytu, intuicyjnie skupiony wokół pytania o naturę człowieczeństwa. „I kiedy to, czym jestem / Przestanie być czym jest, czy zginie także to, / Kim jestem?” W tym kręgu myślowym mieści się również wzniosła oda *** O dawco imion, w której poetyckie nawiązanie do Księgi Rodzaju łączy się z ludzkim doświadczeniem opuszczenia i osamotnienia. Określenie „dawca imion” – jedna z formuł odnoszących się do Stwórcy, powołującego do istnienia – w pośredni sposób wskazuje też na metafizyczne korzenie poezji. Jej dzisiejszy stan świadczy jednak o oderwaniu od tego podglebia i głębokim zeświecczeniu słowa. „A teraz pustka zjęzyczona – czytamy – grozi pęknięciem wszerz, w poprzek i w głąb”. 

Bodaj najbardziej „przejrzysta” jest w tym zestawie Przypowieść, odwołująca się prawdopodobnie do biografii poety i jego młodzieńczych lat spędzonych w Indiach. Żywa narracja, barwne, fascynujące wręcz detale, ironiczna puenta – sprawiają, że ten przypominający wcześniejsze Autosekwencje wiersz rozsnuwa przed czytelnikiem poruszające historie młodości. Pamięć, konkret i poetycki skrót trafnie oddają niegasnącą pasję życia i pasję poznania, przymioty nieobjętej młodości przyoblekającej się trwale w mit. Ten mit jest zarazem początkiem sztuki, tak jak przywoływana młodość jest w tym wierszu prawdziwą pełnią istnienia. 

Poza wszystkim prezentowane utwory Bogdana Czaykowskiego układają się w subtelny gest pożegnania, poetyckiego rozrachunku z życiem i pisaniem. Warto podkreślić, że to gest starannie opanowany, pozbawiony tonów niespełnienia czy rozpaczy, choć zarazem nie wolny od wątpliwości i niepokoju. Jako owoc mądrości życia i doświadczeń losu przynosi natomiast głębokie umocowanie w metafizycznej naturze bytu i przenikającej obie sfery ludzkiego istnienia miłości. „Oprócz nienasyconej / Nie mieć nic / Miłości”. 

Janusz Pasterski