FRAZA NR 57 / 2007 – PORTRETY

„OBJĄĆ CIĘ SŁOWEM, CHOCIAŻBY NA CHWILĘ„
Z Edwardem Zymanem rozmawia Anna Lubicz-Łuba (fragment)

Anna Lubicz-Łuba: Tytułowy wiersz twego ostatniego tomu Z podręcznego leksykonu otwiera następujący fragment:

letniość
uboczność
powierzchowność
dotyk
jak muśnięcie
cząstką zaledwie
realnego siebie

Podmiot tego wiersza, określając swą sytuację egzystencjalną, używa następnie szeregu znamiennych, wzmacniających wstępną konstatację określeń, takich jak „przypadek”, „pomyłka”, „żart lekkomyślny”, „dowcip”, „podróż bez celu”, „bukiet złudzeń”, „wieczna ucieczka” czy wreszcie „życie na niby”. Tak nie pisze ktoś, kto doświadcza pełni radości i szczęścia. Czym jest dla ciebie emigracja” Katastrofą” Cierpieniem” Nostalgią” A może, mimo wszystko, szansą”

Edward Zyman: Chcesz mnie najwyraźniej sprowokować. Wiesz przecież doskonale, że nie ma znaku równości między światem wykreowanym w wierszu, a stanem uczuciowym, czy szerzej: postawą życiową autora. To dwie różne, choć z pewnością wzajemnie uwarunkowane przestrzenie.

– Niemniej takich przykładów mam znacznie więcej. W zadedykowanym Wacławowi Iwaniukowi wierszu Z każdym dniem możemy przeczytać: „łagodną swojskość/przynosi tylko podróż/w głąb pamięci”. Przecież to typowa topika poezji emigracyjnej, rozdartej między nie do końca chcianym „tu” i utraconym i często idealizowanym „tam”, zawieszonej między czasem teraźniejszym a przeszłością.

– Podobnych motywów jest w mojej poezji rzeczywiście dużo. Pozwól, że i ja przytoczę jeden z cytatów. W wierszu Żyję w tym mieście znajdziesz wers: „żyję w tym mieście od dawna mnie nie ma”. Pozornie wspiera on twoją tezę, a jest jej zaprzeczeniem, bo przywołany przeze mnie utwór pochodzi z tomu W czyim obcym domu, który wydałem w Polsce… dwadzieścia pięć lat temu.

– Chcesz powiedzieć, że intensywność przeżywania samotności, zagubienia, poszukiwania własnej tożsamości nie zależy od miejsca”

– Oczywiście. Gdyby tylko ono warunkowało stosunek podmiotu lirycznego (niech będzie: autora) do świata, w Polsce nie byłoby twórców uprawiających poezję „ciemną”, „mroczną”, pełną dramatycznych pytań. Emigracja, rzecz jasna, pewne sytuacje pozwala zobaczyć przenikliwiej, ale tym samym jest właśnie dla twórcy szansą. No, dobrze, żebyś nie pomyślała, że chcę się wykpić powiem wprost: nie wierzę w szczęśliwych emigrantów.

– Czyżbyś nie widział wokół siebie ludzi, którym się powiodło” Przecież o dwóch z nich napisałeś nawet książki. Widzieć dalej niż dziś i Przeznaczenie jest wyborem to klasyczne portrety ludzi sukcesu.

– Emigracja, wyrwanie z naturalnego środowiska, zwłaszcza w wieku dojrzałym, a ja opuściłem Polskę mając lat czterdzieści, nigdy nie pozostaje bez śladu. Jest dotkliwą stratą, a w pewnym sensie także formą trwałego okaleczenia. Niezwykle trudno jest zbudować życie po raz drugi od podstaw, chociaż nielicznym się to udaje. Myślę o egzystencji w wymiarze materialnym, a więc o pracy zgodnej z wykształceniem, własnym domu, pozwalających na realizację osobistych planów standardach ekonomicznych, ale nie to jest w sumie najważniejsze. Najtrudniej, myślę, jest odnaleźć własne miejsce w nowym i niekiedy do końca obcym świecie. Przecież dramat każdego exula polega na tym, że zostawia za sobą świat inny, który go ukształtował i który określał jego centralne, najważniejsze miejsce na ziemi. Konsekwencją emigracji jest stan bolesnego rozdwojenia, który musi trwać przez czas jakiś, niekiedy stając się stałym elementem egzystencjalnego doświadczenia pisarza. Bliska mi poezja Iwaniuka, Miłosza czy Czaykowskiego dostarcza w tej mierze wielu głębokich przemyśleń. Kanada jest pięknym, ale przygniatająco wielkim krajem. Ludzie, na których nam zależy, giną w tej niezmierzonej przestrzeni. Dlatego autentyczne przyjaźnie twórcze, lub przynajmniej zażyłe kontakty są tak bardzo ważne. Darem jaki otrzymałem od losu było to, że mogłem poznać grono wspaniałych, wyjątkowych osób, których nie spotkałbym nigdy, gdybym nie opuścił Polski. Dziś, z perspektywy czasu widzę wyraźnie, że znajomość z Wacławem Iwaniukiem, Bogdanem Czaykowskim, Andrzejem Buszą, Jadwigą Jurkszus-Tomaszewską, Adamem Tomaszewskim, a także serdecznymi druhami z Polskiego Funduszu Wydawniczego i Fundacji Turzańskich przydały dodatkowych sensów mojej emigracyjnej egzystencji. Jest dla mnie szczególnie ważne to, że niektóre z wymienionych osób obdarzyły mnie swą życzliwą, inspirującą przyjaźnią, co cenię sobie tym bardziej, że na obczyźnie pisarz znajduje się z reguły poza środowiskiem, którego tu po prostu nie ma.

– To co powiedziałeś przypomina opinię Bogdana Czaykowskiego, który, charakteryzując specyfikę życia w Kanadzie, w rozmowie z Kazimierzem Brakonieckim („Ocalanie wartości zacząć od samego siebie”, „Kresy 1992, nr 11, przedruk w tomie O poezji, nostalgii, krytykach i kryteriach”, Toronto-Rzeszów 2006) stwierdził: „Przestrzeń, skupienia, czasem jedno-dwuosobowe, rozrzedzenia, próżnie. Cudowny kraj. Można w nim być głębokim poetą w języku nurumbi, czy nawet w języku angielskim i nie mieć środowiska, i być zupełnie incognito. I nie móc za to złożyć winy ani na system, ani na cenzurę, ani nawet na ludzi”. Aleksander Rybczyński z kolei, tłumacząc swą decyzję pozostania poza Polską, powiedział w jednym ze swych wierszy, że samotność jest czysta jak kryształ.

– I miał rację. Miłosz określił ją równie trafnie: „gorzką mędrców mistrzynią”. To właśnie miałem na myśli mówiąc, że emigracja pozwala pewne sytuacje egzystencjalne widzieć ostrzej i bardziej przenikliwie. Diagnoza Czaykowskiego, znakomitego poety, który wspomniane rozrzedzenia i próżnie potrafił nie tylko pokonać, ale i poetycko w sposób niezwykle oryginalny i poetycko nośny spożytkować, pokrywa się w pełni z moimi odczuciami. Oczywiście literatura, poezja to wielość stylów, wcieleń i masek, przy pomocy których usiłujemy przedstawić swe doświadczenia, ale muszę się z Tobą zgodzić: gdzieś, w głębokim planie, poza rzeczywistością wiersza, czy też u jej początku jest konkretny, żywy człowiek, czyli autor. Więc skoro drążysz ten problem, powiem: bycie „poza”, aczkolwiek ma swoje ważne plusy, bowiem intensyfikuje refleksję egzystencjalną pisarza, jest też, przynajmniej dla mnie, bardzo trudne.

– „Poza”” W samym tylko Toronto jest liczna grupa pisarzy, którą można by obdzielić niejedno miasto sporej wielkości: Marek Kusiba, Aleksander Rybczyński, Roman Chojnacki, Krzysztof Zarzecki, Kazimierz Głaz, Jarosław Abramow-Newerly, Ewa Stachniak, Florian Śmieja, Daniel Karpiński, Irena Harasimowicz, Krzysztof Kasprzyk. Jeszcze do niedawna tę długą listę uzupełniali nieżyjący już dzisiaj Henryk Dasko, Wacław Iwaniuk, Jadwiga Jurkszus-Tomaszewska, Adam Tomaszewski i Jerzy Korey-Krzeczowski.

– Nazwiska te, skądinąd bardzo interesujące i zasługujące na uwagę, nie tworzą jednak środowiska w tradycyjnym pojęciu tego słowa. W Toronto jest co prawda Polski Fundusz Wydawniczy i Fundacja Turzańskich, instytucje, które mają – tak to nazwę – środowiskowotwórczy charakter, ale dotkliwie brakuje pisma literackiego czy społeczno-kulturalnego, krytyki literackiej, wydawnictwa dysponującego normalnymi możliwościami poligraficznymi, kawiarni literackiej, stałej, reagującej na propozycje pisarzy publiczności. Miejscowe gazety polonijne, podobnie zresztą jak redakcje radiowe czy telewizyjne unikają jak ognia materiałów literackich. Spośród najbardziej charakterystycznych przykładów ilustrujących demonstracyjnie nieprzychylny stosunek tutejszych mediów do twórczości pisarskiej, przytoczę dwa. Po śmierci Wacława Iwaniuka, wybitnego twórcy, który spędził w polskim Toronto pół wieku, będąc jednocześnie jednym z najważniejszych animatorów życia kulturalnego w tym mieście, popularne w środowisku pismo, po moich kilkukrotnych monitach, odmówiło zamieszczenia materiału o pisarzu. Dlaczego” Bo… pisały już na ten temat inne gazety. Inne cieszące się dużą popularnością polonijne pismo opublikowało kiedyś wywiad ze znanym, mieszkającym w Toronto pisarzem umieszczając pod tekstem drobniutkim drukiem zaskakującą informację: „ogłoszenie płatne”. Ja nie cytuję Mrożka, zbieram te deprymujące fakty z torontońskiej łączki polonijnej. Były oczywiście wyjątki, pisma przyjazne literaturze, które pojawiały się by szybko zniknąć, nie wzbudziwszy zresztą większego zainteresowania środowiska. Takim pismem był wychodzący w latach 90. „High Park”, a także ukazujący się w późniejszym okresie na zasadzie autonomicznej wkładki najpierw do „Związkowca” a potem „Dziennika”, „Nowy Prąd”. Takim wreszcie pismem był redagowany w latach 1993-2000 przez Aleksandra Rybczyńskiego „List Oceaniczny” (dodatek literacki „Gazety”), którego specyfika polegała na tym, że stanowił przede wszystkim forum dla pisarzy krajowych, literaturze emigracyjnej poświęcając relatywnie mniej uwagi. Mówiąc o „Liście Oceanicznym” używam czasu przeszłego, bo choć tytuł ten wciąż jest obecny na torontońskim rynku literackim, z chwilą zmiany redaktora naczelnego, ma on niewiele wspólnego ze swym pierwowzorem.

– Twój pesymizm przeczy wyraźnie temu co czynisz. Znana jest bowiem powszechnie twoja niespożyta energia. Przewodniczysz od lat Polskiemu Funduszowi Wydawniczemu, który ma na swym koncie ponad osiemdziesiąt pozycji, z czego około pięćdziesiąt ukazało się podczas twojej prezesury, byłeś redaktorem kilku pism, współpracujesz od kilkunastu lat z miejscową telewizją, opracowałeś wspólnie z Janem Wolskim i Henrykiem Wójcikiem ważny tom o Wacławie Iwaniuku Podróż w głąb pamięci, zredagowałeś kilkadziesiąt innych książek, organizujesz od lat wspólnie z kolegami interesujące imprezy literackie nie tylko w Toronto, ale okresowo także w Montrealu, Ottawie, Vancouverze i Calgary, można by zatem z powodzeniem mówić o niezwykle ożywionym życiu literacko-kulturalnym polskiej diaspory w Kanadzie.

– A jednak podtrzymuję swoją opinię. Są w Toronto, czy szerzej: w Kanadzie polscy pisarze, także pewne przejawy życia literackiego, ale brak środowiska w sensie stymulującej to życie literackie infrastruktury. Tym niezbędniejszej, że miejscowa społeczność przejawiała i przejawia wobec pisarskich poczynań całkowitą obojętność. Zwracał na to wielokrotnie uwagę przywołany Wacław Iwaniuk w swych ostrych wypowiedziach publicystycznych, nie cofających się przed dosadnym słownictwem. Książka jest tu, jak napisał kiedyś Adam Tomaszewski, „towarem pierwszej niepotrzeby”. Przegrywa z kabaretem, piknikiem, festynem czy niezbyt wyszukaną zabawą towarzyską. Choć może nie powinienem robić z tego problemu, bo nie jest to tylko specyfika polskiego Toronto.

– Postrzegając tę typową dla zdominowanej przez komercję współczesności sytuację, nie załamujesz rąk. Wymieniłeś jednym tchem takie instytucje, jak Polski Fundusz Wydawniczy i Fundacja Turzańskich, a przecież należałoby powiedzieć, że w ich sukcesach masz ogromny udział. Właściwie trudno sobie wyobrazić życie kulturalne polskiej emigracji w Kanadzie bez tych instytucji, a tym samym bez twojej działalności.

– Prócz mnie trzeba tu wymienić znacznie więcej osób, chociażby Henryka Wójcika, sekretarza Funduszu, zapalonego dokumentalistę i wielkiego miłośnika pięknej książki, czy Nelli Turzańską-Szymborską, postać wyjątkową, która stworzyła za własne pieniądze fundację nagradzającą i wspierającą polskich twórców w kraju i na obczyźnie.
Nie sposób nie wspomnieć także o tych, na których obie te ważne dla kultury polskiej instytucje opierają swą merytoryczną działalność. Poza już wymienionymi nazwiskami są to: Grażyna Kopeć, Zbigniew Szymborski, Ewa Szozda, profesorka Uniwersytetu Torontońskiego – Tamara Trojanowska, Roman Chojnacki, Marek Kusiba, Krzysztof Zarzecki, Andrzej Szczerba i… Anna Lubicz-Łuba, stale zresztą zamieszkująca w dalekim od Toronto Vancouverze.

– Skoro już zarysowaliśmy mapę polskich nazwisk literackich w Kanadzie wypada wspomnieć, że obejmuje ona nie tylko Ontario, ale także zachód Kanady. W Vancouverze żyją i pracują Bogdan Czaykowski i Andrzej Busza, znakomici poeci, eseiści, tłumacze, profesorowie Uniwersytetu Brytyjskiej Kolumbii, Grażyna Zambrzycka, poetka o arcyciekawej wyobraźni i Roman Sabo, poeta i eseista, który debiutował niedawno interesującym tomem wierszy Niech będzie, w Calgary ujawnił się ostatnio Antoni Wolak, poeta gorzkiej, ale równocześnie pełnej dystansu wobec przypadłości losu refleksji egzystencjalnej. Przywołuję te nazwiska nie tylko dlatego, by przedstawić „stan posiadania” polskiej literatury w Kanadzie, ale również dlatego, że przy całej swej odrębności i niepowtarzalności zbiegają się one, niby w soczewce, w torontońskim centrum tej literatury. Wymienieni przez nas pisarze są bądź autorami książek wydanych przez Polski Fundusz Wydawniczy, bądź laureatami Fundacji, bądź też, jak w przypadku Czaykowskiego, Buszy, Rybczyńskiego, Iwaniuka, czy Tomaszewskich i tymi, i tymi jednocześnie.

– Funkcją obu tych instytucji było i jest promowanie kultury polskiej, zwłaszcza na obczyźnie, choć nie tylko. Zarówno bowiem Fundusz jak i Fundacja zakresem swego zainteresowania obejmują również polskich twórców w kraju i poza granicami Kanady. Teraz, z perspektywy lat, widać wyraźnie, jak bardzo trafne, wybiegające daleko w przyszłość były decyzje przedstawicieli emigracji wojennej. Bez tych instytucji życie kulturalne polskiej diaspory w Kanadzie byłoby daleko uboższe. To właśnie dziełem tamtego pokolenia były tak wspaniałe przedsięwzięcia jak działająca w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku Konfraternia Artystyczna „Smocza Jama”, znakomita „Szopka polityczna” z tekstami Wacława Iwaniuka i Michała Feuera, wychodzący na zasadzie dodatku do „Głosu Polskiego”, redagowany w pewnym okresie przez Jadwigę Jurkszus Tomaszewską „Prąd”, pierwsze pismo literacko-kulturalne na kontynencie amerykańskim, czy – powołany do życia przez Irenę Habrowską-Jellaczyc – Polski Teatr w Kanadzie, który zdobywał laury podczas Festiwalu Teatrów grup etnicznych w latach 1972-1977. Ale odbiegliśmy nieco od literatury.

– Niekoniecznie. To o czym mówimy jest potwierdzeniem dobrze nam, emigrantom, znanej prawdy, że działalność pisarska łączyła i łączy się zawsze na obczyźnie ze swoistą pracą u podstaw. W sytuacji braku wyspecjalizowanych instytucji, kompetentnych i dysponujących niezbędnymi możliwościami dla zbudowania koniecznej infrastruktury, która mogłaby zapewnić rozwój lub wręcz podtrzymanie kultury polskiej w warunkach emigracyjnych, pisarze zmuszeni są tworzyć ją, na miarę swych możliwości, sami. Inaczej pozostałoby im, jak dowcipnie i gorzko zarazem zauważył Miłosz, chować swe dzieła w dziuplach drzew. Pomówmy jednak o jaśniejszych stronach emigracyjnej egzystencji.

– Nawiązałaś w swej trafnej refleksji do tytułu znakomitej książki Wojciecha Ligęzy Jaśniejsze strony katastrofy pozwól więc, że przytoczę z niej ważny dla naszych rozważań ustęp: „Na lamentach, jeremiadach i żalach rzecz się oczywiście nie kończy. Próby rozumienia klęski polegają przecież na okiełznaniu nierozumnego żywiołu. Pisarze emigracyjni rozmaicie bronią się przed okrutnymi doświadczeniami dziejów doznawanych na własnej skórze. Wskazują uniwersalne sensy wygnania, kronikom nieszczęścia przeciwstawiają fascynacje wiecznym trwaniem natury, los więźniów, zesłańców i exulów widzą w perspektywie pełnej wolności osoby ludzkiej, mobilizują do walki z rozpaczą ducha i moralną dzielność”. Autor książki udowadnia to na przykładzie twórczości Józefa Wittlina, Aleksandra Wata, Mariana Czuchnowskiego, Beaty Obertyńskiej, Aleksandra Janty i Mariana Pankowskiego, ale tę listę nazwisk można by poszerzyć. Znakomitymi przykładami mogą tu być z pewnością poezje Czesława Miłosza i Bogdana Czaykowskiego, zwłaszcza w ich fazie najbardziej dojrzałej. W przypadku autora Doliny Issy myślę o tomach To i Druga przestrzeń, mówiąc o Czaykowskim mam na uwadze jego świetny wybór Jakieś ogromne szczęście, zawierający wiersze z lat 1956-2006. Obaj ci doskonali poeci zbliżają się do najgłębszych prawd dotyczących ludzkiego bytu, miejsca człowieka w kosmosie, jego związków z transcendencją. Znajdziemy w wymienionych tomach wiersze niezwykłej urody, świadczące o arcymistrzostwie poetyckiego słowa i wyjątkowej mądrości. Czy Bogdan Czaykowski, napisałby takie wiersze jak Zamiast modlitwy, Wyzwolony z ziemskich ciężkości, Jakieś ogromne szczęście, Nie jestem tym, czym jestem czy Z perspektywy upadłych kobiet, gdyby nigdy nie opuścił Polski” Nie wiem. Jestem natomiast absolutnie pewny, że nie doświadczywszy „słodyczy” emigracyjnej egzystencji nie wzbogaciłby polskiej poezji takimi klejnotami refleksyjnej liryki jak Mała podróż na Wschód, W tajnym komuniku, Miejsce i czas, Night Thoughts, Do Adama Czerniawskiego, Wiatr z innej strony, Wankuwerskie elegie, Okanagańskie sady czy Superkontynentalny Toronto-Vancouver. Tryptyk. Wymienione wiersze, a przecież ich lista jest znacznie dłuższa, poszerzają w sposób istotny przestrzeń polskiej poezji nie tylko w sensie geograficznym, ale także filozoficzno-egzystencjalnym. Taki sam wywód można z łatwością przeprowadzić posiłkując się poezją Miłosza, Iwaniuka, Buszy, Śmieji, Chojnackiego, Rybczyńskiego, Zambrzyckiej, Kusiby, Sabo, Wolaka oraz wielu innych twórców, którzy w wyniku zrządzenia losu bądź świadomego wyboru znaleźli się na obczyźnie.

– I to właśnie stało się dla nich artystyczną szansą.

– Także wówczas, gdy w ich poezji pojawiają się tony dramatyczne, ciemne, pesymistyczne czy wręcz katastroficzne. Bez emigracyjnego doświadczenia, bez owej błogosławionej, choć skądinąd niezmiernie dokuczliwej samotności, nie pojawiłyby się w ich poezji wspomniane inspirujące związki z transcendencją, głębokie widzenie ludzkiego losu, dociekliwe pytania dotyczące istoty bytu. Zwróć uwagę, jak szalenie zyskała na tym doświadczeniu poezja Romana Chojnackiego.

– Przekonuje o tym jego ostatni tom Lekcje przyrody.

– Masz rację, ale nie tylko, potwierdzają to także jego wcześniej wydane książki „emigracyjne” Wiersze nienapisane i Tak. Przecież w porównaniu z takimi tomami jak Dla tego życia czy Z pozoru cisza to zupełnie inny poeta, głębszy, wręcz metafizyczny.

– Zarówno u Chojnackiego, jak u wielu innych poetów doświadczenie emigracyjne wyzwoliło ich od nacechowanego pewną, niekiedy nadmierną, doraźnością dialogu ze światem. W ich poezji pojawiła się szersza, bardziej pojemna, poznawczo ciekawsza przestrzeń egzystencjalno-filozoficzna.

– W ten właśnie sposób wykorzystują w sensie artystycznym szansę, o której mówiliśmy wcześniej. Wchodzą w nowe rodzaje dyskursu z samym sobą, których nie może uniknąć świadomy swego losu emigrant.

– Jesteś z wykształcenia socjologiem. Skłonna byłabym dopatrywać się w tym, przynajmniej w pewnym stopniu, Źródeł twoich publicystycznych preferencji. Zgodzisz się z tezą, że to one zadecydowały o powstaniu Metamorfoz głębin Twoich, tomie pamfletów krytyczno-literackich poświęconego radosnej twórczości polonijnej”

– Nie zastanawiałem się nigdy nad tą zależnością. Przygotowanie socjologiczne wyczula mnie niewątpliwie na społeczny wymiar ludzkiej egzystencji, funkcjonujące w środowisku mechanizmy, panujące w nim hierarchie i systemy wartości. Książka, o której wspomniałaś powstała jednak głównie z pobudek… etycznych. Uważałem, że, jako piszący, powinienem przeciwstawić się celebrowanej z denerwującą bezmyślnością fikcji, która uzurpuje sobie prawo do bycia literaturą. Grafomania to, jak wiesz, zjawisko masowe. Kiedyś było z oczywistych względów marginalizowane, dzisiaj, gdy we wszystkie dziedziny społecznego życia wkroczyła agresywna komercja, niesie z sobą pewien rodzaj niebezpieczeństwa, zwłaszcza w kadłubowej społeczności polonijnej, w którym autentyczny twórca, pozbawiony pewnego rodzaju zmysłu handlowego, traktowany jest z wyniosłym lekceważeniem. Rej w tym środowisku wodzi bowiem przedsiębiorczy grafoman, na którego spotkania przychodzą setki ludzi: krewnych, znajomych i zdezorientowanych, dla których Czaykowski, Miłosz, Iwaniuk czy Busza nie różnią się niczym od, powiedzmy, Leona Kociubińskiego.

– Czy sądzisz, że jest na to jakieś antidotum”

– Tu, na emigracji” Kiedyś wydawało mi się, że tak, teraz nie mam złudzeń. Ojczyzna, także kulturalna, jak mówi Marek Kusiba w jednym z wierszy, nawiązując do Jeana Geneta, to trzy, cztery osoby. Czyli małe środowisko ludzi o zbliżonej wrażliwości i zainteresowaniach. Jeszcze kilkanaście lat temu oburzałem się, gdy na spotkanie wybitnego pisarza przychodziło dwadzieścia, trzydzieści osób. Dzisiaj większą publiczność przyjmuję jako nadzwyczajny akt opatrzności.

– No, teraz zdecydowanie przesadziłeś. Przecież doskonale pamiętam, że na niektórych spotkaniach, na przykład na wieczorze Ryszarda Kapuścińskiego czy Normana Daviesa, były setki osób.

– To, co powiedziałem traktuj na zasadzie pewnego myślowego skrótu, nie chodzi mi bowiem o wyjątki, ale o regułę, a ta jest właśnie taka.

– A jednak wciąż nie mogę zaakceptować obecnej w twoich wypowiedziach nuty goryczy i rozżalenia. Ona wyraźnie nie współgra z tym, co robisz na co dzień. Jesteś przecież urodzonym społecznikiem, angażujesz się w życie publiczne bez reszty, nie licząc czasu ani środków. Twoja prawdziwa pasja zawsze znajduje godne cele, skąd zatem ten dysonans”

– Może to kwestia naturalnego zmęczenia” Przede wszystkim polonijnym piekłem, ludźmi małej wiary, wyżywającymi się w ślepej zawiści, intrygach i plotkach, inspirowanych złą wolą lub zwykłą głupotą. Czasami myślę, że lata spędzone na obczyźnie postarzają nas podwójnie. Mogą to powiedzieć właśnie ludzie działający społecznie. Wykonują pracę, którą wykonać koniecznie trzeba, choć niewielu to rozumie i docenia. Gdy na początku lat osiemdziesiątych mówił mi, młodemu emigrantowi, o tym Adam Tomaszewski, przyjmowałem jego wynurzenia ze sceptycyzmem, dziś mam ochotę powiedzieć dokładnie to samo: to, co tutaj robimy to trud Syzyfa.

– Ów trud przynosi jednak znaczące plony. Każdego roku na rynku księgarskim, zarówno w Kanadzie jak i w Polsce, pojawiają się nowe pozycje Polskiego Funduszu Wydawniczego, na łamach prasy ukazują się twoje wiersze, szkice, recenzje, artykuły poświęcone sprawom szeroko rozumianej kultury, przygotowujesz do druku kolejne książki. Inaczej mówiąc: żyjesz w słowie.

– Bo inaczej nie potrafię. I już nie chcę. Przez dwadzieścia lat pobytu na emigracji byłem pisarzem niedzielnym. Pisaniem zajmowałem się najpierw po wyczerpującej pracy w redakcji, później w nielicznych wolnych chwilach, kiedy udało mi się wyrwać z absorbującego ponad miarę biznesu. Zresztą nie byłem tu wyjątkiem; większość piszących swoje zainteresowania literackie musiała i musi godzić z wyczerpującą pracą zawodową. W tym miejscu podpowiedziałbym władzom wolnej Rzeczypospolitej, by zdobyły się na gest i twórcom polskim, mieszkającym na obczyźnie, ufundowały stypendia twórcze. Potraktuj to oczywiście jako żart.

– Nie rozważałabym tego w kategoriach żartu. Są stypendia państwowe, wojewódzkie czy miejskie, mogą, a nawet powinny być stypendia dla pisarzy-emigrantów, dlaczego nie”

[…]

Vancouver-Toronto, 2006-2007