FRAZA NR 109-110 / 2020 – FRAZY OSOBISTE

Esej Teresy Tomsi oraz wiersz Wojciecha Kassa ukazały się w numerze we wcześniejszym, niepełnym wariancie, zatem publikujemy całość w tym miejscu i przepraszamy Autorów.

Redaktorka naczelna „Frazy”

Teresa Tomsia

W pamięci, w odbiciu (4)

IMIĘ POETY

Andrzej Ogrodowczyk zapisał się w pamięci czytelników jako poeta tworzący w oryginalnym stylu spiętrzonych metafor ukazujących różnorodność rzeczywistego. Był przejęty cudem egzystencji, a jednocześnie zmierzał ku otchłani, krążył wśród cieni, którym zaufał: Simone Weil, Franza Kafki, Jana Lechonia. Szedł przez życie posłuszny wewnętrznemu nakazowi, by codzienne bytowanie podporządkować całkowicie rozwojowi artystycznemu. Łączył twórczość poetycką, krytyczną, eseistyczną z pasją podróżowania rowerem na wzór Andrzeja Bobkowskiego i jego Szkiców piórkiem, z czego powstawały notatki. Pisał recenzje książek i szkice o sztuce dla miesięcznika dominikanów „W Drodze” oraz „Gazety Malarzy i Poetów”, publikował w ogólnopolskich pismach literackich, zamieszczał eseje o malarstwie w katalogach do wystaw prezentowanych w poznańskich galeriach sztuki współczesnej („Arsenał”, „Polony” i in.), aktywnie uczestniczył w wieczorach literacko-muzycznych w Cafe „Głos”. Związał się z Klubem Galerią „ZAK”, gdzie miał prowadzić dyskusyjne spotkania literackie, lecz nagła śmierć przerwała te plany. Urodził się w Turku 23 XII 1952 roku, zmarł 8 IX 2002 roku w Poznaniu. Dogłębne zainteresowanie postacią i twórczością Franza Kafki obecne w jego poezji przysparza mu coraz więcej czytelników i interpretatorów także poza Wielkopolską.

Rozszyfrowywać świat, jego ontologiczną zagadkę, dla poety znaczyło wiele, prawie wszystko, w końcu jedynie to wybrał dla siebie jako drogę trwania, rezygnując z wszelkich społecznych i rodzinnych uwarunkowań czy obowiązków. Poezja oraz imię poety to była dla niego rzecz ważna. Dla niej był gotów opuścić dom, zanegować wartość więzi rodzinnych, pracę polonisty w liceum i całkowicie zanurzyć się w rozmyślaniu o nieskończoności, o losie twórcy, dla którego słowa są nie tylko instrumentem wypowiadania metafizycznych doświadczeń, ale też szukają nowych sensów i pytają, jak działa wszechświat. Pragnął pojąć sens zjawisk i rzeczy, radować się ich istnieniem i kontemplować wspólną obecność w cieniu śmierci, by poczuć jedność „ja” ze światem. Dokonał wyboru (dla piękna) i poniósł cenę osobności i osamotnienia, bo sztuka daje spełnienie, ofiarowując „jeden szczęśliwy dzień”, jednakże na moment tylko odsłania tajemnicę niedostępnego świata (Najszczęśliwszy dzień w życiu Franza Kafki):

Niezapisana kartka stawała się dla niego wyzwaniem, koniecznym zadaniem każdego dnia, pointą, przeznaczeniem. Postacie pojawiające się w jego wierszach ukazane są najczęściej w błysku natchnienia, w momencie śmierci lub o niej rozmyślające: Fiodor Dostojewski, Franz Kafka, Cesare Pavese, André Gide, bo – jak zauważa poeta – umieranie jest częścią życia, nie całkiem unicestwia, gdy pokonujemy ciemność wyobraźnią i szukamy wsparcia w wierze lub wątpimy. W liryku dedykowanym Romanowi Bąkowi, który prowadził serię poetycką dominikańskiego Wydawnictwa „W Drodze”, czytamy pragnienie zawierzenia, że człowiek mieści się w jądrze wszechrzeczy, w centrum tajemnicy istnienia i przemijania:

Z sali wypowiadał się prozaik Andrzej Górny, interpretując moje liryki przywiezione z pobytu w Domu Pisarza w Stuttgarcie. Zdziwiło mnie to nagłe zainteresowanie starszego kolegi po piórze, bo – jeśli sobie dobrze przypominam – gdy na kilka dni zawitał tam w lecie 1997 roku, niezbyt kleiła nam się rozmowa podczas polsko-niemieckiej biesiady. Być może nie spodobało się to uznanemu już wówczas pisarzowi, gdyż po powrocie do Poznania wspólnie z prezesem Wachowiakiem ustalili negatywną opinię o mnie, a ten zanotował ją w „sekretnym notatniku” i dopiero po dwudziestu latach ogłosił, nomen omen, jako „twórczość” w „Twórczości” (2018, nr 7–8).

Cytuję, żeby czytelnicy „Frazy” mieli jasność, z jak trudnym problemem przyszło mi się zmierzyć, gdy przeczytała je literacka Polska. Wachowiak zapisał bowiem niefrasobliwie, że poetka przebywająca na zagranicznym stypendium: „należy do tych, którzy niedostatki talentu i jałowizny twórczości próbują rekompensować ekspansją w życiu literackim i natręctwem towarzyskim, a w konsekwencji pogrążają się w nierównowadze emocji, rozhuśtanych od apatii czy depresji do euforii i z powrotem”. I dalej pisał, doradzając „dystans” wobec mojej osoby, przytaczając opinię Górnego: „W Stuttgarcie obejrzałem sobie wreszcie jej behawior” (lipiec 1997). Jednocześnie zredagował oficjalną, pozytywną notkę w „Biuletynie Informacyjnym SPP”: „W ostatniej tercji trzymiesięcznego pobytu stypendialnego w Stuttgarcie Kol. Teresa Tomsia 13 VIII 1997 odbyła spotkanie autorskie w tamtejszym Domu Pisarza, bawiła w Paryżu jako gość redakcji «Naszej Rodziny» i jej redaktora ks. Marka Wittbrota. W dniach 4–18 sierpnia jej wiersze czytane były po niemiecku w poetyckim automacie telefonicznym; w dzienniku „Stuttgarter Zeitung” ukazał się artykuł Ironie des Lebens. Teresa Tomsia im Schriftstellerhaus… […] Czy Kol. Tomsia nie zechciałaby wykorzystać nabytych doświadczeń u nas, nad Wartą?” (sierpień 1997). Następnie prezes ogłasza, że wystąpiliśmy razem w filmie emitowanym przez Telewizję Poznań w reżyserii Tadeusza Żukowskiego Światło spoza zasłon, poświęconym serii poetyckiej dominikańskiego Wydawnictwa „W Drodze” i wypowiada się „o metafizycznym wymiarze i artystycznym wyrazie poezji z tej głośnej serii wydawniczej”, gdzie znalazły się wiersze: Macieja Niemca, Sergiusza Awierincewa, Teresy Tomsi, Eugeniusza Wachowiaka, Wojciecha Bąka, Teresy Ferenc, Marka Skwarnickiego (styczeń 2000). No więc, jak to jest z wiarygodnością relacji prezesa? Jak się ma „metafizyczny wymiar i artystyczny wyraz” do „jałowizny twórczości”?

W kolejnym biuletynie czytamy: „5 X 2002 roku na zaproszenie rektora Wyższej Szkoły Nauk Humanistycznych i Dziennikarstwa w Poznaniu, profesora Waldemara Łazugi, Kol. Teresa Tomsia recytowała swoje wiersze podczas inauguracji roku akademickiego. Studenci i goście (m.in. poznańscy politycy, radni, posłowie i prezydent Poznania) z dużym aplauzem przyjęli obecność poezji podczas immatrykulacji”. A gdzież dodatek z „sekretnego notatnika” o moim strasznym „behawiorze”?

Fakt, nie życzyłam sobie posłowia autorstwa Sergiusza Wachowiaka, co sugerował wydawca, do dwujęzycznego wyboru wierszy Wieczna rzeka – Der Ewige Fluss (1996), o którym Krzysztof Masłoń napisał w „Rzeczypospolitej”, że mają „Herbertowski smak” (posłowie przygotował prof. Ryszard K. Przybylski). Kto by przypuszczał, że prezes jest zdolny pieklić się o wybory artystyczne? W paryskiej „Kulturze” ukazał się wtedy mój wiersz Z zapisków (nie)pewnego wyborcy (1997, nr 11), a książki prezentowane były w Polskim Instytucie Kultury w Wiedniu u Ewy Lipskiej.

Nurtuje mnie pytanie, dlaczego ktoś, kto nadał sobie przydomek literacki „Sterna” i powinien świecić przykładem, narusza dobre imię koleżanki ze stowarzyszenia, choć powinien jako prezes służyć radą i pomocą? Jeśli moja poezja „skłania do niecodziennych poruszeń myśli filozoficznych, dzięki którym odkrywamy siebie i świat – coś, co mylnie wydawało się nam dotąd dobrze znane” (Tomasz Pyzik, „Fraza” 2015, nr 3), a tomiki poetyckie i zbiory szkiców literackich zaciekawiają krytyków (Wojciech Kaliszewski, Adriana Szymańska, Zbigniew Chojnowski, Jarosław Petrowicz, Przemysław Pieniążek, Marek Czuku i inni piszą o nich pozytywnie w „Nowych Książkach”), to chyba warto o tym wspomnieć w kontekście sprawozdania Zarządu Głównego z działalności trzydziestolecia SPP, które obecnie czytają nie tylko pisarze. Jestem tam wymieniona jako przewodnicząca Sądu Koleżeńskiego, do którego prezes mnie zgłosił, gdy w tym czasie drukowały się jego niecne zapiski. Prawda ukazuje wszakże jasną twarz i domaga się odpowiedzi na pytania – czy przeprosił mnie autor niegodnych pomówień wraz z redakcją „Twórczości”, czy w obronie mojego dobrego imienia stanęli członkowie Zarządu Głównego SPP (na stronie internetowej ogłosili apel przeciw nienawiści i agresji). Może coś innego jest tu na rzeczy, że w ogóle współcześni ludzie kultury pną się ku wyobrażonej sławie i prezesowskiej funkcji, nie bacząc na więzi ludzkie, a także na środki i wartości, jakie powinny przyświecać im w tej drodze?

Po Wachowiaka ataku ad personam szlachetny gest wobec mnie uczyniło jednak kilku poetów – domagając się sprawiedliwości Roman Bąk powiedział, że „przyzwoitości prezesowi zabrakło, i choćby grama empatii, zwyczajnego człowieczeństwa”, a także upomniał go telefonicznie, że licentia poetica, na którą się powołuje, co innego znaczy. Wrażliwy Wojciech Kass współczuł mi, że muszę przeżywać tak trudne chwile i kilkakrotnie pytał o zdrowie. Inni, nie mając śmiałości oficjalnie zareagować, słali maile „z wyrazami solidarności i wsparcia”. Z profesorskim dystansem do sprawy Ryszard K. Przybylski skonstatował: „wiadomo, jaki jest Sergiusz”. No tak, jeśli wiadomo, nie udawajmy, że to nieważne, nie przemilczajmy. Warto mieć odwagę i godność trwania, pasję uczestnictwa, ale też pragnienie przekroczenia własnych ograniczeń i słabości, a nie cudzych. A zatem – kultura i przyzwoitość! W sprawie naruszenia dobrego imienia należy iść do sądu, wolę jednak zaufać Sądowi Ostatecznemu, który zapewne wobec butnych i aroganckich prezesów nie okaże się łaskawy. A nasza poznańska przyjazna wspólnota pisarzy i bez opieki prezesa dzielnie trwa, o czym świadczą serdeczne spotkania w Domu Literatury opisane we „Frazie” 2019, nr 4. Krótką ripostę Przekłamanie i niefrasobliwość zamieściłam zgodnie z prawem prasowym w „Twórczości” 2018, nr 12, natomiast obecna „Fraza osobista” jest jedynie sentymentalną refleksją nad dziwnym, a czasem dziwacznym życiem literackim, gdy wspominam zmarłych przyjaciół i wspólne imprezy.

Andrzej Ogrodowczyk był serdecznym sąsiadem z osiedlowego bloku i chociaż wybierał osobne ścieżki, potrafił zachwycić się odmiennym spojrzeniem, okazać wdzięczność za współpracę literacką i docenić innego. Zżymał się sympatycznie, gdy zaprzyjaźniony z nim Wachowiak dedykował wiersz: Ogrodziejowi Andrzejowczykowi, przewrotnie zniekształcając nazwisko, a przecież wiedział, że Imię Poety miało dla niego znaczenie. Niektórym wydaje się, że każda sława prowadzi do chwały, ale tak nie jest – potrzeba poczucia smaku i właściwej miary, szacunku dla drugiego, także talentu, a przede wszystkim wrażliwości, która pomaga w odpowiedni sposób gospodarować tymi darami.

Przypominają się urywki godzin, sceny spotkań – Andrzej zjawia się niespodziewanie na pogawędkę i po krótkiej wizycie na pożegnanie w staroświecki sposób całuje mnie w rękę, co w kontekście jego obyczajowego buntu jest urocze, wyjątkowe, zaskakujące. Ogromnie mi żal, że nie ma go już wśród nas i nie możemy obgadać przy mocnej czarnej kawie różnych trudnych spraw. Kiedy kondukt żałobny ruszał na cmentarz w Kowalach Pańskich, rodzinnej miejscowości Andrzeja, przebywałam wtedy w Bremie. Poetyckie pożegnanie zapisałam później, gdy odszukałam jego grób zasypany śniegiem. Niech ten fragment wspomnieniowego poematu Próba powrotu będzie śladem serdecznej pamięci:

Niepewność. Czekanie na znak. Skrzypi świerk. Korony klonów

wzbierają gęsto pod świetlisty krąg. Ciemność napiera z dołu

chłodnym przypływem.

Próbuję odnaleźć ślady, posiłkując się napisami.

Zmienność – nieobjęta wzrokiem. Brak. Znieruchomiały pejzaż.

[…]

Uczenie się siebie nocą, bez miary – nieskończenie piękne!

Błądzę, poszukując twarzy przyjaciela zapisanej w kalendarzu nocy.

Pytam o jego adres właściciela ciemności, u którego wynajął stancję,

płacąc wierszem, łkając o świcie, gdy wschodziła pełnia. Teraz

jest posłańcem rannych lęków, przetrąconych snów. Dreszcz

wstrząsa jego cieniem; rękopis wieczność podnosi.

Lecz skoro zaznał daru poniżenia – któż mu dorówna, wskaże trop,

zacznie od początku. Czym jest to wszystko, dla czego warto żyć?

NA DWA GŁOSY

Zdarza się, że przyjacielska rozmowa przez telefon staje się już w jej trakcie poetycką inspiracją. Tak było w przypadku niedawnej telefonicznej wymiany zdań z Wojtkiem Kassem, gdy zapytałam o zdrowie jego rodziny w czas pandemii, jak sobie radzi w Leśniczówce Pranie podczas wichur i ulewnych deszczy. Martwiliśmy się też wspólnie o los zaprzyjaźnionego poety, który długo się do nas nie odzywa, nie daje znaku życia, choć o nim pamiętamy i troszczymy się o jego los. Z wymiany myśli wypowiadanych ze współodczuwaniem tego samego dnia powstał wiersz Wojciecha jako metaforyczne podziękowanie za pamięć o jego gościnnym domostwie. Odpowiedziałam nazajutrz wierszem i tak oto nasza żywa mowa została ujęta w ramy strof, zapisana na dwa osobne głosy, bo inaczej słyszymy siebie i innych, w odmiennym rytmie piszemy „śliną serca” czy „patrzeniem w przestwór”. Gdy łączymy się przez telefon, często wypowiedzi nakładają się na siebie, coś nam umknie, niech więc ten zapis pozostanie jako ślad dialogu, życzliwego pochylenia się nad życiem drugiego, rozmowy prowadzonej z przyjaźnią i pogodnym przesłaniem.

Wojciech Kass

DO T.

za cóż to ja chciałem ci podziękować;

za głos w słuchawce promiennie

ciepły, z troski promienny

żywotność tego głosu

niekiedy skoczność

jakbyś tańczyła obertasa

za nowiny; nie lubię informacji, lajków

nawet wieści nie pochwalam

lubię nowiny,

za przyszłość, bo przecież nadejdzie

od ciebie słowo drukowane

jeszcze go nie znam,

a już jest do mnie przytwierdzone

pulsem pamięci, śliną serca,

za adres osoby, do której mógłbym

mieć interes, ale nie mam

pisała list, lecz widocznie

życie nią zawirowało, odjęło

pamięć, odjęło zamiar

ale mi z tego powodu nic

nie ujęło, za to stopniał okruch

lodu w sercu, kto wie, czy nie ostatni

cóż, zjawiło się babie lato

lecz niczego nie zawiązało

może jeszcze zawiąże

jeśli nie, pozostanie chwilka

to lubię

a ty nie popadnij w złe towarzystwo

czy nasz świat jest skazany

na klęskę, tego mi nie wiadomo

ale zmalał i jest w zasięgu

idioty, widzimisię

gówniarza, snu sąsiada

lubiłem bramę poranka

a teraz moją porą jest zmierzch

już nim się nie ożłopię

za to podaje mi ton

coś jak melodię powolnego tonięcia

doprawdy najwyższy czas

abyś staruszkę matkę

to zgięte w pałąk drzewo świadomości

przeprowadziła przez ogród

dobranoc.

Pranie, 1.07.2020

Teresa Tomsia

DO W.

Nowiny przychodzą zwykle późno,

gdy nie ma nikogo pod dawnym adresem.

Pewnie coś niewiadomego przydarzyło się

tym, którzy zamierzali nas odnaleźć

albo po prostu przekazać, co ich

uwiera i uporczywie nie opuszcza.

Po długim czasie wyruszamy ku nim

w mailu, szybkim telefonie, nagłym

powitaniu wierszem, dźwigając

doświadczenia, doznania, emocje,

które nie chcą odpuścić jak głośna

przyśpiewka z przytupem, bo

choć mija, dudni we wnętrzu,

niepokoi, zagłusza zmysły,

rytmy tanga.

W ogrodzie po deszczu lśnią liście

winorośli, odpadają płatki róży.

Z sąsiedzkiej jabłoni ptaki znów

wszczynają dysputę o tym, co ujrzała

siwa matka wychylona w przestwór

przez okienną ramę.

Plącząc się w domysłach, próbuję

uwierzyć, że jedyny nasz interes

przetrwać godnie to wszystko,

co się nam co dnia przydarza,

pamiętać przestrogi, nie liczyć

na wiążącą odpowiedź,

nie oczekiwać zbyt wiele,

pogodnie powiedzieć

sobie i światu:

dobranoc.

Poznań-Piątkowo, 2 lipca 2020

Teresa Tomsia